Φυσικά, η αντανάκλαση της περιόδου στη συνείδηση των λογοτεχνών δεν συντελείται «αυτόματα» ούτε «ευθύγραμμα, μηχανιστικά» αλλά με τον ιδιαίτερο, υποκειμενικό τρόπο που καθένας τους προσλαμβάνει και εκφράζει τη γύρω του πραγματικότητα. Αυτός ο ιδιαίτερος υποκειμενικός τρόπος δεν είναι απλώς ένας «καθρέφτης» του αποκλειστικά και «στενά» προσωπικού βιώματος κάθε λογοτέχνη, αλλά εκκινώντας από αυτό περιλαμβάνει, συνειδητά ή ασυνείδητα, και την ταξική του θέση όπως και την ιδεολογικοπολιτική, φιλοσοφική και αισθητική του συγκρότηση και, κυρίως, τις μεταβολές τους.
Αυτό, δηλαδή, που συνέβαινε πάντα στη Λογοτεχνία, αναδείχθηκε με ακόμη πιο ανάγλυφο τρόπο τη δεκαετία ’40 – ’50 καθώς είχε αναδυθεί ένα κρίσιμο ποιοτικό στοιχείο: Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος (1939 – 1945) που ήταν ο πρώτος πόλεμος στον οποίο το ιδεολογικό στοιχείο διαδραμάτισε τόσο πολύ σημαντικό ρόλο, πριν, κατά τη διάρκειά του και μετά από αυτόν.
Όλα αυτά αποτυπώνονται με πολλές μορφές στα λογοτεχνικά έργα, συνεπώς η μελέτη και η κριτική αποτίμηση των έργων είναι εκείνες που προηγούνται πάντα.
Το καθοριστικό στοιχείο εκείνων των χρόνων ήταν η ορμητική άνοδος της πάλης του εργατικού – λαϊκού κινήματος, με κύριο αιμοδότη, νου και ψυχή το ΚΚΕ, όπως και τα ΚΚ στην Ευρώπη, που με το όπλο στο χέρι έβαλε ανεξίτηλα τη σφραγίδα του και στις τότε και στις μετέπειτα εξελίξεις.
Πάλι μπλακ άουτ στον «Ευαγγελισμό», στο μεγαλύτερο Νοσοκομείο της χώρας, τη «ναυαρχίδα» του ΕΣΥ! Όλα τα τμήματα του Νοσοκομείου βυθίστηκαν το απόγευμα στο σκοτάδι. Στην…
Συνεπώς, προβάλλει ακόμη πιο έντονα η ανάγκη να «διαβάσουμε» – χωρίς μηδενισμούς αλλά και χωρίς ωραιοποιήσεις – τη λογοτεχνία εκείνων των χρόνων κάτω από το φως της Ιστορίας και προπαντός κάτω από το φως της επιστημονικής, μαρξιστικής προσέγγισης που γίνεται στο Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, βασισμένης στην πείρα και στα συμπεράσματα από την πάλη του τα θυελλώδη εκείνα χρόνια.
Πρέπει να επισημάνουμε ότι η μελέτη της λογοτεχνίας εκείνης της περιόδου είναι ένα έως και πολύ «δύσβατο» έργο, καθώς τα αλλεπάλληλα γεγονότα σε εξαιρετικά συμπυκνωμένο χρονικό διάστημα συνεπάγονταν σημαντική σε όγκο, στις περισσότερες περιπτώσεις και σε ποιότητα, λογοτεχνική παραγωγή από ένα πλήθος λογοτεχνών.
Ταυτόχρονα, εμφανίστηκε μεγάλη ποικιλία στα είδη της λογοτεχνίας, από το διήγημα, το μυθιστόρημα και την ποίηση, μέχρι το χρονικό, το ημερολόγιο, το άρθρο και την επιφυλλίδα.
Το πεδίο διευρύνεται αν συνυπολογιστούν οι μεταφράσεις έργων και οι παρεμβάσεις λογοτεχνών μέσα από αρθρογραφία που ακόμα κι αν με μια πρώτη ματιά αφορούσε «φιλολογικά» ζητήματα, εν μέσω Κατοχής, στην ουσία ήταν πολιτικοκοινωνική διαπάλη με μεγάλο βάθος.
Η πορεία μέχρι τον πόλεμο του ’40
Η ελληνική λογοτεχνία, ιδιαίτερα το «απαιτητικό» αστικό μυθιστόρημα, «συναντά» τον πόλεμο του ’40 έχοντας, με αντιφατικούς τρόπους, διάφορες επιρροές και διαπάλη δημιουργήσει μορφές και εικόνες που αντανακλούσαν την κυρίαρχη αστική αντίληψη για την πραγματικότητα και την κοινωνία.
Στον αντίποδα της αστικής αντίληψης, οι κομμουνιστές λογοτέχνες του Μεσοπολέμου, «ανεβάζοντας» στη λογοτεχνία την εργατική τάξη και τα ιστορικά της καθήκοντα, είχαν ήδη «ταράξει τα νερά», χωρίς η πορεία, και αυτών, να είναι απαλλαγμένη από αντιφάσεις.
Με όλο αυτόν τον πλούτο, τις αντιφάσεις και τη διαπάλη, η ελληνική λογοτεχνία «εισέρχεται» στα «χρόνια της θύελλας» 1940 – 1950.
Κρίσιμα ερωτήματα
- Παρά το γεγονός ότι η «Τέχνη της Αντίστασης» αναφέρεται, κυρίως, στην πάλη ενάντια στον Γερμανό κατακτητή, στους ντόπιους συνεργάτες του και στον βρετανικό και αμερικάνικο ιμπεριαλισμό, έχει ιδιαίτερη σημασία, καταρχάς, η μελέτη της αρχής του ιταλοελληνικού πολέμου.
Εχει σημασία τόσο η ανάδειξη των στοιχείων και μορφών, της «λογοτεχνικής μνήμης», των μέσων με τα οποία η λογοτεχνία συμμετείχε στον πόλεμο του ’40, όσο και η ανάδειξη, μέσω των έργων τους, της εμπειρίας των λογοτεχνών που στρατεύτηκαν στο μέτωπο. - Πώς αντιμετώπισε η λογοτεχνία την περίοδο «μετάβασης» στην Κατοχή; Πώς προσλάμβαναν την πραγματικότητα και πώς αντιδρούσαν σε αυτήν;
- Ποιες μεταβολές επήλθαν στη συνείδηση των λογοτεχνών και στο έργο τους τις καθοριστικές «στιγμές» του 1943, έτος στροφής του πολέμου προς την Αντιφασιστική Νίκη των Λαών, φουντώματος της ΕΑΜικής Αντίστασης και τεράστιων λαϊκών κινητοποιήσεων, την περίοδο της Απελευθέρωσης, τις 33 μέρες της ταξικής αναμέτρησης του Δεκέμβρη ’44, την περίοδο της «λευκής τρομοκρατίας» και την περίοδο της εποποιίας του ΔΣΕ;
- Πώς έβλεπαν τη μεταπολεμική Ελλάδα;
Καθοριστικό στοιχείο όλης της περιόδου είναι η πάλη των κομμουνιστών και ΕΑΜικών λογοτεχνών σε συνάρτηση με τη στρατηγική του ΚΚΕ εκείνη την περίοδο.
Συνυπολογίζοντας τις τρομερές δυσκολίες της περιόδου με σταθερό στοιχείο την προσπάθεια οργάνωσης των ίδιων των λογοτεχνών για όλα τα ζητήματα, επρόκειτο πραγματικά για άθλο πλευρές του οποίου είναι κρίσιμο και σημαντικό να φωτιστούν:
- Πώς στάθηκαν οι κομμουνιστές και οι ΕΑΜικοί λογοτέχνες πρωτίστως μέσα από το έργο τους στην ιδεολογικοπολιτική διαπάλη της περιόδου;
- Πώς κατόρθωσαν να συσπειρώσουν «διάσπαρτους» λογοτέχνες, να προκαλέσουν «μετατοπίσεις» και «ρωγμές» στη συνείδηση μεγάλων αστών λογοτεχνών;
- Πώς δημιούργησαν μεγάλες αγωνιστικές παρακαταθήκες στο κίνημα των λογοτεχνών;
- Πώς συνέδεαν και κατά πόσο τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα με την κοινωνική απελευθέρωση;
Η λογοτεχνία της περιόδου
Για την καθαυτό λογοτεχνία της περιόδου έχει σημασία η χρήση της αλλά και η επιστράτευση της προφορικής παράδοσης, που «έφερνε» στη συλλογική μνήμη παλαιότερους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες.
Για παράδειγμα, ποιες «ηρωικές μνήμες» του παρελθόντος χρησιμοποίησε η λογοτεχνία για να εμπνεύσει και να ενθαρρύνει τους νέους αγώνες;
Αλλά και τι πραγματικά νέο,
αντίστοιχο της ιστορικής αναγκαιότητας της εποχής,
αναδείχθηκε;
Στη μελέτη της λογοτεχνίας αυτής της περιόδου θα πρέπει να ληφθούν επίσης υπόψη τόσο το «επείγον» της λογοτεχνικής παρέμβασης για τις ανάγκες του αγώνα – ιδιαίτερα με ποιήματα και αντάρτικα τραγούδια – όσο και το γεγονός ότι στη συνείδηση πολλών λογοτεχνών τα τόσο δραματικά γεγονότα δεν χρειάζονταν καμία λογοτεχνική «φλυαρία».
Προτεραιότητα δόθηκε στην κοινωνική παρέμβαση του λογοτέχνη και μέσω του έργου του και, από τη σκοπιά αυτή, μπορεί κάποια έργα να είναι λογοτεχνικά «φτωχά», όμως εκείνο που κατά τη γνώμη μας έχει σημασία, είναι κυρίως η ανάδειξη, έστω και με υπερβολές, ενός πραγματικά νέου «ταυτοτικού» ζητήματος για την ελληνική κοινωνία: Ενας ανυπότακτος λαός που παλεύει οργανωμένος και για την κοινωνική του απελευθέρωση κόντρα σε «θεούς και δαίμονες», ξένους και ντόπιους, κάτω απ’ όλες τις συνθήκες.
Η λαϊκή πάλη όλη την περίοδο 1940 – 1950 «τραγουδήθηκε» με λογοτεχνήματα, ποιήματα, χρονικά, άρθρα και πεζά.
Κομμουνιστές αλλά και συμπορευόμενοι με το Κόμμα λογοτέχνες συμμετείχαν στους μεγάλους ταξικούς αγώνες της περιόδου.
Βούτηξαν την πένα τους στο αίμα τους και μας παρέδωσαν έργα, πολύτιμα τεκμήρια μιας τιτάνιας και άνισης μάχης για να κρατηθεί άσβεστη η φλόγα των πρωτοπόρων ιδανικών της εποχής μας.
Αντί επιλόγου
Κρατάμε την πολύτιμη πείρα και αυτής της πλευράς της ταξικής πάλης και προχωράμε μελετώντας, βαθαίνοντας και επαγρυπνώντας ώστε οι αυριανοί ήρωες της εργατικής τάξης να προχωρήσουν στο φως της θεωρίας μας και των σύγχρονων επεξεργασιών του Κόμματός μας για την Ιστορία, τη στρατηγική και την αισθητική του.
Περισσότερα και καλύτερα ευελπιστούμε πως θα αναδειχθούν στο 6ο Επιστημονικό Συνέδριο της ΚΕ του ΚΚΕ που θα πραγματοποιηθεί στις 21 – 22 Δεκέμβρη 2024, με τίτλο «Η λογοτεχνία στα χρόνια της θύελλας» – Για τη συνάντηση της νεοελληνικής λογοτεχνίας με το έπος της ΕΑΜικής Αντίστασης και του ΔΣΕ (1940 – 1950).
Ο τίτλος πιστεύουμε ότι εκφράζει το θέμα του συνεδρίου, συμπυκνώνει το περιεχόμενό του και καταδεικνύει τη συνέχεια από το προηγούμενο συνέδριο, «Η συνάντηση της νεοελληνικής λογοτεχνίας με το εργατικό κίνημα και την κομμουνιστική ιδεολογία από το 1880 μέχρι το 1940».
Με μονογραφίες για σπουδαίους λογοτέχνες της περιόδου, θεματικές για επίμαχα ζητήματα, άλλες εκδηλώσεις, και με τη συμμετοχή πλήθους εκλεκτών εισηγητών, πανεπιστημιακών, ερευνητών, διδακτόρων, λογοτεχνών, ιστορικών, εκτιμούμε ότι το συνέδριο θα είναι απαραίτητο βοήθημα για τους μελετητές της νεοελληνικής λογοτεχνίας καθώς θα εξετάζει το θέμα του από την αντίθετη της «καθιερωμένης» πλευρά, αυτή του βασικού οργανωτή, καθοδηγητή και αιμοδότη του κινήματος της περιόδου, που είναι το ΚΚΕ.
* Ο τίτλος του άρθρου είναι από το ποίημα
του Γ. Ρίτσου «Δοκιμασία» – Απρίλης 1943.
Μέλος του Τμήματος Πολιτισμού της ΚΕ του ΚΚΕ
