Βασιλική Παπαγεωργίου \\
Κοινωνική Ανθρωπολόγος
Μεταδιδακτορική ερευνήτρια, Παν\μιο Αιγαίου
Ο πόλεμος στο Ισραήλ και η συνεχιζόμενη αιματοχυσία δεν ενδιαφέρουν τους δείκτες ευτυχίας. Γιατί το Ισραήλ βρίσκεται στην όγδοη θέση στη φετινή παγκόσμια κατάταξη ευτυχίας, που συντάσσεται από το Wellbeing Research Center του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης σε συνεργασία με την Gallup και το Δίκτυο Λύσεων Αειφόρου Ανάπτυξης του ΟΗΕ (https://worldhappiness.report/ed/2025/).
Βασισμένη σε τεχνικές μετρησιμότητας και απόπειρες αντικειμενικής τεκμηρίωσης, με στατιστικές, χάρτες, διαγράμματα κ.α., μια σχετικά νέα “βιομηχανία της ευτυχίας”, βρίσκει την προνομιακή της αγορά στην αποτύπωση σε δείκτες και κατατάξεις ευτυχίας των χωρών αυτού του πλανήτη και, παράλληλα, στις αντίστοιχες πολιτικές διακυβέρνησης.
Η ευτυχία, έτσι, επιστημονικοποιείται, κι αυτή είναι μια τάση που εμπλουτίζεται και εξελίσσεται διαρκώς. Όχι απροσδόκητα, καθώς έχει προλειανθεί το έδαφος από το γόνιμο λόγο (discourse) περί ευτυχίας που ανθεί εδώ και δεκαετίες σε μια σειρά πεδίων, από την ψυχολογία, το μάρκετινγκ και την εταιρική κουλτούρα, μέχρι τις εκδόσεις βιβλίων αυτοβοήθειας και θετικής ψυχολογίας που γίνονται best seller, το life coaching και τους συμβούλους ευτυχίας κ.λπ.
Τον κυρίαρχο (και βρώμικο) ρόλο των ΜΜΕ και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης – κυρίως του Facebook – στην ενορχηστρωμένη εκστρατεία με στόχο την αποσιώπηση των…
Η ισχυρότερη ένδειξη για τη μετατόπιση της ευτυχίας σε έννοια επιστημονικού ενδιαφέροντος είναι η εισχώρησή της στον ακαδημαϊκό χώρο. Φαίνεται, δηλαδή, να αποτελεί πλέον έναν ειδικό κλάδο, που έχει τους θεωρητικούς του ειδήμονες – από τους πιο διακεκριμένους και δραστήριους στο χώρο ο οικονομολόγος Richard Layard, (εμβληματικό του έργο για το θέμα το Happiness: Lessons from a New Science) –, το δικό του περιοδικό με κριτές (The Journal of Happiness Studies, εκδίδεται από το 2001), συνέδρια, φόρουμ, ακαδημαϊκά μαθήματα κ.λπ.
Πιο σημαντική εξέλιξη, ωστόσο, αυτής της τάσης επιστημονικοποίησης είναι η αύξηση του ενδιαφέροντος για την ευτυχία (ή “υποκειμενική ευημερία”, όπως αποκαλείται επίσης συχνά) μεταξύ των δυτικών κυβερνήσεων και των υπευθύνων χάραξης πολιτικής. Η ευτυχία παρουσιάζεται ως διακύβευμα των κυβερνητικών πολιτικών, και, ως βέλτιστος στόχος για τους πολίτες, τίθεται το να κατακτούν αυτά που θα τους οδηγούν στη μέγιστη ατομική ικανοποίηση. Η έκθεση παγκόσμιας ευτυχίας που αναφέρθηκε στην αρχή του κειμένου, αποτυπώνει το πνεύμα των πολιτικών του είδους. Ενδεικτικά, κάποια από τα ερωτήματα στα οποία βασίστηκε για να εξάγει τους δείκτες και τη λίστα της είναι τα ακόλουθα:
Είστε ικανοποιημένος από τη ζωή σας; Μπορείτε να εμπιστευτείτε εύκολα τους ανθρώπους γύρω σας; Το τελευταίο διάστημα έχετε προσφέρει εθελοντική εργασία; Έχετε φίλους ή συγγενείς στους οποίους μπορείτε να στηριχτείτε σε δύσκολες περιστάσεις στη ζωή σας; Πόσο πιθανό θεωρείται να σας επιστραφεί το ρολόι σας που χάθηκε; Είναι, εξάλλου, χαρακτηριστικό ότι η τελευταία έκθεση για την παγκόσμια ευτυχία, εστιάζει ένα μέρος της στο πώς να αντλείς ικανοποίηση κάνοντας τους άλλους ευτυχισμένους, και προτείνει τη συμμετοχή σε ευεργεσίες, ΜΚΟ και λοιπές φιλανθρωπικές οργανώσεις.
Η κεντρική ιδέα στο λόγο (discourse) περί ευτυχίας είναι η “διακυβέρνηση” του εαυτού, ώστε να μπορεί το άτομο να διαχειρίζεται οτιδήποτε συγκρούεται με την προσωπική του ευημερία: να αποκτά δεξιότητες θετικής αντιμετώπισης της ζωής, αποφεύγοντας αρνητικές σκέψεις και κάνοντας πράξεις που συμβάλλουν στην άντληση της ατομικής ικανοποίησης. O ιδεολογικός λόγος της ευτυχίας, την αναπαριστά ως ζήτημα ψυχολογίας, θετικής απόκρισης, αισιόδοξων στάσεων και συμπεριφορών, υιοθέτησης καλών πρακτικών.
Μ’ αυτόν τον τρόπο, η ρητορική της “κατάκτησης της ευτυχίας” – ως πολιτική στόχευση και εξαγγελία – μετατοπίζει τη συζήτηση για τη μιζέρια και τη δυστυχία και την αιτιακή τους σύνδεση με τις κοινωνικές/ ταξικές ανισότητες, την φτώχεια, την ακρίβεια, την εκμετάλλευση κ.λπ. και την προσανατολίζει στις ατομικές και, εξ’ ορισμού, ιδιοτελείς ικανοποιήσεις. Με άλλα λόγια, μεταστρέφει/ διαστρεβλώνει την κατανόηση καταστάσεων που έχουν δομικά αίτια, παρέχοντας ένα νέο αντιληπτικό σχήμα πρόσληψης, “διαχειριστικής” μορφής, της ατομικής ευθύνης και του ατομικού καθήκοντος να αποκτήσει και να επαυξήσει κάποιος το δικό του συμβολικό κεφάλαιο ευτυχίας.
Οι διάφορες εκθέσεις και δείκτες κατάταξης “καλής ζωής”, “ευημερίας”, “ευτυχίας”, των χωρών ή ανάμεσα σε χώρες, ή, σε παγκόσμιο επίπεδο, που εμφανίζονται κυρίως από το 2000 και ύστερα, δημιουργούν ένα κοινό πλαίσιο και έναν κοινό άξονα σύγκρισης για τις κρατικές και διακρατικές πολιτικές διακυβέρνησης. Αυτό αποτελεί μια σημαντική αλλαγή, μια νέα όψη των κυρίαρχων πολιτικών λόγων και πρακτικών που θέτουν στο επίκεντρο τη διακυβέρνηση της ευτυχίας.
Η παραγωγή του “ευτυχισμένου υποκειμένου” ευθυγραμμίζεται, θα πρέπει να υπογραμμιστεί, με την ιδεολογία του “νεοφιλελεύθερου υποκειμένου” (το νεοφιλελεύθερο υποκείμενο, όπως έχει αναπτυχθεί θεωρητικά σε μια σειρά σχετικών κριτικών προσεγγίσεων στην κοινωνική θεωρία – που εμπνέονται, εν πολλοίς, από το έργο του Φουκώ), τα μέσα κατασκευής του οποίου (η διακυβέρνηση του εαυτού, ο εαυτός ως επιχείρηση) βασίζονται στα ίδια “υλικά”, στην ίδια πολιτισμική λογική. Είναι αυτή η λογική που επιτρέπει, παρακάμπτοντας και εξαφανίζοντας το σκληρό ρεαλισμό τής κοινωνικής πραγματικότητας του καπιταλισμού, να τον δούμε, μέσα από έναν παραμορφωτικό φακό, ως σύστημα που μπορείς απλά να το διαχειριστείς χωρίς να το αλλάξεις.
_______________________
Σημείωση: η εικόνα του κειμένου είναι από την Έκθεση Παγκόσμιας Ευτυχίας 2005, (https://worldhappiness.report/ed/2025/).
