1977 σαν σήμερα:
Πέθανε ο Groucho Marx, Γκράουτσο Μαρξ, Αμερικανός κωμικός (Julius Henry Marx, γενν. 2 Οκτ-1890 Χαρακτηριστικό του ως ηθοποιός ήταν το ψεύτικο ζωγραφισμένο μουστάκι και το πούρο. Είχε ιδιαίτερα δυναμικό χαρακτήρα και έπαιξε σε ταινίες με τους αδελφούς του (Αδελφοί Μαρξ), αλλά έκανε και προσωπική καριέρα. Διάφορες ατάκες που κατά καιρούς έχει πει επαναλαμβάνονται ασταμάτητα από κωμικούς του μιούζικ χολ ή σε βιβλία κάθε λογής, από κινηματογραφικά δοκίμια έως συλλογές ποιημάτων.

🙃 Απλή συνωνυμία με τον Μαρξ θεμελιωτή της επαναστατικής μας κοσμοθεωρίας _οι  the Marx Brothers (Αδερφοί Μαρξ) ήταν κωμικό γκρουπ, ίσως το σημαντικότερο της αμερικανικής φαρσοκωμωδίας, που το αποτελούσαν τέσσερα αδέρφια γερμανοεβραϊκής καταγωγής (Γκράουτσο, Τσίκο, Χάρπο και Ζέπο). Στα μέσα της δεκαετίας του ’20 ήταν μεγάλοι σταρ του Μπρόντγουεϊ παίζοντας με πολύ μεγάλη επιτυχία σε μιούζικαλ και μουσικές φάρσες.

Οι αδερφοί Μαρξ ήταν αναπόσπαστο κομμάτι της αμερικανικής οικογενειακής κωμωδίας που σημείωσε από μικρή επιτυχία μέχρι πανικό στο vaudeville^(*) του Broadway, σε 14 κινηματογραφικές ταινίες από το 1905 έως το 1949. Πέντε από τις δεκατέσσερις μεγάλου μήκους ταινίες των αδελφών Μαρξ επιλέχθηκαν από το Αμερικανικό Ινστιτούτο Κινηματογράφου (AFI) μεταξύ των 100 κορυφαίων, με δύο από αυτές, Duck Soup (1933) και A Night at the Opera (1935), να βρίσκονται στην πρώτη δεκαπεντάδα. Θεωρούνται ευρέως από τους κριτικούς, τους μελετητές και τους θαυμαστές τους ως από τους μεγαλύτερους και πιο σημαντικούς κωμικούς του 20ου αιώνα. Τα αδέρφια συμπεριλήφθηκαν στη λίστα 100 χρόνια…100 αστέρια του AFI με τους 25 μεγαλύτερους (άνδρες) σταρ του κλασικού κινηματογράφου του Χόλιγουντ, τους μοναδικούς ερμηνευτές που συμπεριλήφθηκαν συλλογικά.

σσ ^(*)
Vaudeville είναι θεατρικό είδος που γνώρισε μεγάλη δημοφιλία στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής και στον Καναδά από τα τέλη του 19^ου αιώνα μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1930. Η ετυμολογία του όρου δεν είναι γνωστή, θεωρείται πως προέρχεται από τη γαλλική έκφραση val-de-Vire (ή vau-de-Vire) που σημαίνει “πεδιάδα του Βιρ” και αναφέρεται στον ομώνυμο ποταμό της Νορμανδίας. Αυτός ήταν και ο τόπος γέννησης του ποιητή Ολιβιέ Μπασελέν ο οποίος συνέθετε λαϊκά τραγούδια που αποκαλούσε “τραγούδια του βο ντε Βιρ” (chansons du vau-de-Vire). Στα τέλη του 17^ου αιώνα, τέτοιου είδους μουσικές συνθέσεις, διανθισμένες με θεατρικά δρώμενα αποτελούσαν τα λεγόμενα vaudeville _βοντβίλ. Σύμφωνα με μια διαφορετική ετυμολογία, ο όρος προέρχεται από την έκφραση “voix de ville” =φωνές της πόλης και κατ’ επέκταση οι ρίζες του βοντβίλ εντοπίζονται στο Παρίσι.

Επιλεγμένο

Γιατί τέτοιο «άγχος» αυγουστιάτικα;

Μεγάλη πρεμούρα έχει πιάσει τελευταία διάφορες αστικές «γραφίδες» για τα μνημεία που στήνει το ΚΚΕ σε μια σειρά από περιοχές, αναδεικνύοντας και τιμώντας την ιστορία…

Τον 18^ο αιώνα ο όρος δήλωνε ένα θεατρικό έργο το οποίο ξεφεύγοντας από τα παραδοσιακά πλαίσια πρότυπα, σατίριζε τα ήθη. Ο ίδιος ο Μότσαρτ χαρακτήρισε βοντβίλ το μελόδραμά του “Απαγωγή από το Σεράι”, ενώ τον 19^ο αιώνα σήμαινε μια σπινθηροβόλα κωμωδία στην οποία διέπρευσε ο Ζωρζ Φεντώ. Στα τέλη του 19^ου αιώνα εξελίχθηκε σε δημοφιλέστατο είδος του αμερικανικού λαϊκού θεάτρου, που συνδύαζε μουσική, χορό, ταχυδακτυλουργίες, ακροβατικά και θεατρικά σκετς, μικρή όμως συσχέτιση φαίνεται να είχε με το γαλλικό είδος ως προς το περιεχόμενό του.

Chico_Harpo_Groucho_Gummo_Zeppo

Τα αδέρφια είναι σχεδόν παγκοσμίως γνωστά με τα καλλιτεχνικά τους ονόματα: Chico, Harpo, Groucho, Gummo και Zeppo. Υπήρχε ένας έκτος αδελφός, ο πρωτότοκος, ονόματι Manfred (Mannie), ο οποίος πέθανε στη βρεφική ηλικία. Ο Zeppo πήρε το μεσαίο όνομα Manfred στη μνήμη του.
Ο πυρήνας ήταν τα τρία μεγαλύτερα: ο Chico, ο Harpo και ο Groucho, ο καθένας από τους οποίους ανέπτυξε μια εξαιρετικά ξεχωριστή σκηνική περσόνα. Μετά τη διάλυση του γκρουπ ουσιαστικά το 1950, ο Γκρούτσο συνέχισε μια επιτυχημένη δεύτερη καριέρα στην τηλεόραση, ενώ οι Χάρπο και Τσίκο εμφανίστηκαν λιγότερο. Τα δύο μικρότερα αδέρφια, ο Gummo και ο Zeppo, δεν ανέπτυξαν ποτέ τους σκηνικούς χαρακτήρες τους στον ίδιο βαθμό με τους τρεις μεγαλύτερους. Και οι δύο εγκατέλειψαν το σινεμά, για να ακολουθήσουν επαγγελματική σταδιοδρομία στην οποία είχαν επιτυχία, και για ένα διάστημα διηύθυναν ένα μεγάλο θεατρικό πρακτορείο μέσω του οποίου εκπροσωπούσαν τα αδέρφια τους και άλλους. Ο Gummo δεν ήταν σε καμία από τις ταινίες. Ο Ζέππο εμφανίστηκε στις πέντε πρώτες ταινίες σε σχετικά στρέιτ (μη κωμικούς) ρόλους. Η πρώιμη ερμηνευτική ζωή των αδελφών όφειλε πολλά στη μητέρα τους, Μίνι Μαρξ (την αδερφή του κωμικού Αλ Σιν), η οποία ενήργησε ως μάνατζέρ τους μέχρι τον θάνατό της το 1929.

Ένα βράδυ του 1912, μια παράσταση στην Όπερα στο Nacogdoches του Τέξας, διακόπηκε από φωνές από έξω για ένα δραπέτη μουλάρι. Το κοινό έσπευσε να δει τι συμβαίνει. Ο Γκρούτσο εξοργίστηκε από τη διακοπή και, όταν το κοινό επέστρεψε, έκανε υβριστικά σχόλια, μεταξύ των οποίων “το Nacogdoches είναι γεμάτο κατσαρίδες” και “ο jackass _σσ. λογοπαίγνιο jack+ass=κώλος είναι το λουλούδι του Tex-ass”. Αντί να θυμώσει, το κοινό γέλασε με την καρδιά του. Η οικογένεια τότε συνειδητοποίησε ότι είχε δυνατότητες ως κωμικός θίασος. σσ. Ωστόσο, στην αυτοβιογραφία του Harpo Speaks, ο Harpo Marx δήλωσε ότι το περιστατικό δραπέτη με μουλάρι συνέβη στην Ada της Οκλαχόμα. Ένα άρθρο του 1930 στην εφημερίδα San Antonio Express ανέφερε ότι το περιστατικό έλαβε χώρα στο Marshall του Τέξας. Ανεξαρτήτως αυτών συνέβη.

Η παράσταση εξελίχθηκε σιγά σιγά από τραγούδι με κωμωδία σε κωμωδία με μουσική. Το σκίτσο των αδελφών “Fun in Hi Skule” παρουσίαζε τον Groucho ως καθηγητή με γερμανική προφορά που προεδρεύει σε μια τάξη που περιλάμβανε τους μαθητές Harpo, Gummo και Chico. Η τελευταία εκδοχή της σχολικής πράξης είχε τον τίτλο Home Again _πίσω στο σπίτι και γράφτηκε από τον θείο τους Al Shean. Η περιοδεία Home Again έφτασε στο Flint του Μίσιγκαν το 1915, όπου ο 14χρονος Zeppo ενώθηκε με τα τέσσερα αδέρφια του για τη μοναδική φορά που πιστεύεται ότι εμφανίστηκαν και οι πέντε Marx Brothers μαζί στη σκηνή. Στη συνέχεια, ο Gummo έφυγε για να υπηρετήσει στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, με το σκεπτικό ότι “οτιδήποτε είναι καλύτερο από το να είσαι ηθοποιός!” Ο Zeppo τον αντικατέστησε στα τελευταία χρονιά του vaudeville στο άλμα στο Broadway και μετά στις ταινίες της Paramount.

Παρτιτούρες που δημοσιεύθηκαν το 1917 για το τραγούδι, “Sailing Away on the Henry Clay”? από αριστερά: Harpo, Gummo, Chico, Groucho

Κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, τα αντιγερμανικά αισθήματα ήταν κοινά και η οικογένεια προσπάθησε να κρύψει τη γερμανική της καταγωγή. Όταν η Minnie Marx (η μητέρα και η μάνατζερ των Marx Brothers) έμαθε ότι οι αγρότες αποκλείονταν, αγόρασε μια φάρμα πουλερικών 27 στρεμμάτων  κοντά στο Countryside του Ιλινόις και ο Στέφαν Κάνφερ έγραψε ότι “Κάθε βράδυ, οι αρουραίοι έβγαιναν με τα αυγά της ημέρας”. Το 1917, η Επιλεκτική Υπηρεσία εξέτασε τους Μαρξ, και τους απέρριψε εκτός από τον Γκούμο, ο οποίος επιλέχτηκε και πέρασε τον πόλεμο υπηρετώντας στο Ιλινόις. Μετά από αυτό, ο Zeppo (ο μικρότερος)  εντάχθηκε στην ομάδα.

Μέχρι εκείνη τη στιγμή, οι «Τέσσερις Αδελφοί Μαρξ» είχαν αρχίσει να ενσωματώνουν το μοναδικό στυλ κωμωδίας τους στην πράξη τους και να αναπτύσσουν τους χαρακτήρες τους. Τόσο τα απομνημονεύματα του Groucho όσο και του Harpo λένε ότι η διάσημη πλέον επί σκηνής προσωπικότητά τους δημιουργήθηκε από τον Al Shean. Ο Γκρούτσο άρχισε να φοράει το σήμα κατατεθέν του μουστάκι με λαδόχρωμα και να χρησιμοποιεί σκυφτό περπάτημα. Ο Χάρπο σταμάτησε να μιλάει στη σκηνή και άρχισε να φοράει μια κόκκινη περούκα τρόμου και να κουβαλάει μια κόρνα ταξί. Ο Chico μιλούσε με μια ψεύτικη ιταλική προφορά, αναπτύχθηκε εκτός σκηνής για να αντιμετωπίζει τα δύσκολα της γειτονιάς, ενώ ο Zeppo υιοθέτησε τον ρόλο του ρομαντικού (και “απαράμιλλα cheesy”, σύμφωνα με τον James Agee) στρέιτ άντρα.

Οι επί σκηνής προσωπικότητες των Groucho, Chico και Harpo λέγεται ότι βασίστηκαν στα πραγματικά τους χαρακτηριστικά. Ο Ζέππο, από την άλλη, θεωρούνταν ο πιο αστείος αδερφός εκτός σκηνής, παρά τους στρέιτ σκηνικούς του ρόλους. Ήταν ο νεότερος και είχε μεγαλώσει παρακολουθώντας τα αδέρφια του, έτσι μπορούσε να συμπληρώσει και να μιμηθεί οποιονδήποτε από τους άλλους όταν η ασθένεια τους εμπόδιζε να παίξουν. “Ήταν τόσο καλός ως Captain Spaulding [στο Animal Crackers] που θα τον άφηνα να παίξει τον ρόλο επ’ αόριστον, αν μου επέτρεπαν να καπνίσω στο κοινό”, θυμάται ο Groucho. Ο Zeppo αντικατέστησε τον Groucho στην κινηματογραφική εκδοχή του Animal Crackers. Ο Groucho δεν ήταν διαθέσιμος για να κινηματογραφήσει τη σκηνή στην οποία κλάπηκε ο πίνακας Beaugard, έτσι το σενάριο διασκευάστηκε ώστε να περιλαμβάνει μια διακοπή ρεύματος, η οποία επέτρεψε στον Zeppo να παίξει τον ρόλο του Spaulding στο μισοσκόταδο. Τον Δεκέμβριο του 1917, οι αδερφοί Μαρξ εμφανίστηκα σε μια διαφήμιση που έπαιζε στη μουσική κωμωδία “Ξανά σπίτι»”.

Μέχρι τη δεκαετία του 1920, οι Μαρξ είχαν γίνει μια από τις αγαπημένες θεατρικές παραστάσεις της Αμερικής, με την έντονη και παράξενη αίσθηση του χιούμορ τους. Σατίριζαν την υψηλή κοινωνία και την ανθρώπινη υποκρισία και έγιναν διάσημοι για την αυτοσχεδιαστική κωμωδία τους σε σενάρια ελεύθερης μορφής. Ένα διάσημο πρώιμο παράδειγμα ήταν όταν ο Harpo κανόνισε να κυνηγήσει ένα κορίτσι χορωδού που δραπέτευε στη σκηνή κατά τη διάρκεια ενός μονολόγου του Groucho, για να δει αν ο Groucho θα “τσιμπούσε”. Ωστόσο, προς τέρψη του κοινού, ο Γκρούτσο απλώς αντέδρασε σχολιάζοντας: “Πρώτη φορά είδα ένα ταξί να χαιρετίζει έναν επιβάτη”. Όταν ο Harpo κυνήγησε το κορίτσι πίσω προς την άλλη κατεύθυνση, ο Groucho έλεγξε ήρεμα το ρολόι του και είπε: “των 9:20 στην ώρα του. Μπορείτε να ρυθμίσετε το ρολόι σας στην κοιλάδα Lehigh”.

Η βαντβίλ των αδελφών τους είχε κάνει πρωταγωνιστές στο Μπρόντγουεϊ υπό τη διεύθυνση του Τσίκο και με τη δημιουργική διεύθυνση του Γκρούτσο, με τη μουσική επιθεώρηση I’ll Say She Is (1924–1925). Η επιτυχία του βοήθησε να εξασφαλίσουν τον θεατρικό συγγραφέα George S. Kaufman και τον τραγουδοποιό Irving Berlin —δύο από τα καλύτερα ταλέντα του Broadway— για τη μουσική κωμωδία The Cocoanuts (1925–1926) και αργότερα Animal Crackers (1928–1929

Γκράουτσο

Ο Γκράουτσο (γεννήθηκε στην Νέα Υόρκη, 2-Οκτ-1895 και πέθανε στο Χόλιγουντ, 3-Αυγ-1977) ήταν μια ζωντανή, κινούμενη γελοιογραφία. Φορά σμόκιν, περπατά καμπουριαστός, έχει ψεύτικο ζωγραφισμένο μουστάκι και το αιώνιο πούρο του αμερικανού επιχειρηματία στα χείλη. Ασταμάτητα φλύαρος, φλερτάρει, κουνώντας τσαχπίνικα τα φρύδια του, με χονδρά υπονοούμενα εκστομίζοντας συνέχεια σουρεαλιστικές φράσεις, λογοπαίγνια, σαρκασμούς, σόκιν ανέκδοτα και χωριάτικα αστεία. Αποτελεί τον φυσικό ηγέτη και το επίκεντρο όλων των ταινιών του γκρουπ. Από αυτόν ξεκινούν και καταλήγουν τα καλύτερα γκαγκ, ενώ διάφορες ατάκες που κατά καιρούς έχει πει επαναλαμβάνονται ασταμάτητα από κωμικούς του μιούζικ χολ ή σε διάφορα βιβλία κάθε λογής, από κινηματογραφικά δοκίμια έως συλλογές ποιημάτων.

Χάρπο

Στον αντίποδα του φλύαρου Γκράουτσο, βρίσκεται ο «μουγκός» Χάρπο (γενν. στη Νέα Υόρκη, 23- Νοε-1893 και πέθανε στο Χόλιγουντ, 28-Σεπ-1964) ένας επιθετικός μίμος με το χερουβικό πρόσωπο και την ξανθιά περούκα με τις μπούκλες και που δεν μιλούσε ποτέ. Το χαμόγελό του συνδύαζε την παιδική αθωότητα και την πονηριά. Λάτρευε την καταστροφή, έπαιζε άρπα και θύμιζε με την εκφραστικότητα του προσώπου του τους Ρωμαίους παντομίμους. Σκάρωνε αδιάκοπα φάρσες και στα χείλη του υπήρχε μονίμως ένα τεράστιο σαρδόνιο χαμόγελο.

Τσίκο

Ο τρίτος αδελφός, o Τσίκο (Νέα Υόρκη, 22-Μαρ-1891 _πέθανε στο Χόλιγουντ, 11-Οκτ-1961) είναι ο τύπος του ναπολιτάνου μικροκομπιναδόρου, που κυνηγά το εύκολο κέρδος στον ιππόδρομο, αγαπά τα στοιχήματα και τα χαρτοπαίγνια και γενικά έλκεται από τη μεγάλη ζωή. Ο μποέμικος και τυχοδιωκτικός χαρακτήρας του συγκρούεται με την ενεργητικότητα του Γκράουτσο, αλλά είναι ο μόνος που μπορεί να επικοινωνήσει και να αποκρυπτογραφήσει τα μουγκά «ιερογλυφικά» του Χάρπο.

Ζέπο

Ο τελευταίος (γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη το 1901 και πέθανε το 1979) παρότι για κάποιο χρονικό διάστημα εμφανιζόταν μαζί τους στο Μπρόντγουεϊ, δεν μπόρεσε να παραμείνει στο γκρουπ για πολύ καιρό. Οι κριτικοί τον χαρακτήριζαν «ρεζέρβα» κι αυτός απογοητευμένος από τις κακές κριτικές και το μέτριο υλικό που «περίσσευε» στις κωμωδίες γι’ αυτόν, τελικά αποτραβήχτηκε από το γκρουπ και ασχολήθηκε με το εμπόριο..

Ο ρόλος των αδελφών Μαρξ
στην εξέλιξη της κωμωδίας

Το πέρασμα από τον βωβό στον ομιλούντα κινηματογράφο σημαδεύτηκε στην κωμωδία από την αποχώρηση όλης της παλιάς φρουράς του σλάπστικ. Ο Μπάστερ Κίτον, ο Χάρολντ Λόιντ και άλλοι δεν μπόρεσαν να επιβιώσουν στον ομιλούντα και έτσι σταμάτησαν να κάνουν ταινίες. Με την παρουσία του μικροφώνου υπήρχαν νέες δυνατότητες που προσέφεραν οι ήχοι, οι διάλογοι και τα αστεία και έτσι αναπτύχθηκε ένα νέο κωμικό ύφος ανάμεσα στην παλιά κωμωδία και τη θεατρική φάρσα. Ο Έρβινγκ Θάλμπεργκ, θαυμαστής ενός κωμικού γκρουπ που έκανε καριέρα σε μουσικές κωμωδίες του Μπρόντγουεϊ με το οικογενειακό τους όνομα: Αδελφοί Μαρξ (Τhe Marx Brothers), είχε την έμπνευση να τους φέρει στον κινηματογράφο. Το συγκρότημα αποτέλεσε τον τέλειο συνδετικό κρίκο ανάμεσα στις βουβές κωμωδίες και στις ομιλούσες του αμερικανικού κινηματογράφου. Η Παραμάουντ εκτίμησε σωστά το κωμικό δυναμικό του ομιλούντος και το 1929 υπέγραψε με τους Αδελφούς Μαρξ, μετά τις θεατρικές τους επιτυχίες στο Μπρόντγουεϊ. Μετά την ταινία Duck Soup, οι Αδελφοί Μαρξ προσχώρησαν στην MGM το 1934 όπου ο Έρβινγκ Θάλμπεργκ, που ήταν υπεύθυνος για τις ταινίες τους στην MGM εξασφάλισε την εμπορική επιτυχία των Μαρξ. Μερικές από τις ταινίες που κυκλοφόρησαν από την Παραμάουντ και την MGM: « Φτερά αλόγου » (1932), από την Παραμάουντ, « Σούπα πάπιας » (1933), από την Παραμάουντ, « Μια ημέρα στις κούρσες » (1937), από την MGM, «Μια νύχτα στην όπερα » (1935), από την MGM.

Ενδεικτική  🎥  Φιλμογραφία

• Humorisk (1920)
• The Cocoanuts (1929)
• Animal Crackers (1930)
• Monkey Business (1931)
• Horse Feathers (1932)
• Duck Soup (1933)
• A Night at the Opera (1935) _Μια Νύχτα στην Όπερα)
• A Day at the Races (1937)
• Room Service (1938)
• At the Circus (1939)
• Go West (1940)
• The Big Store (1941)
• A Night in Casablanca (1946)
• Love Happy (1949)
• The Story of Mankind (1957)

Γκρούτσο_

• Copacabana (1947), κυκλοφόρησε από την United Artists
• Music (1951), Paramount
• Double Dynamite (1951), RKO
• A Girl in Every Port (1952), RKO
• Θα χαλάσει η επιτυχία Rock Hunter; (1957), 20th Century Fox
• You Bet Your Life (ABC Radio, CBS Radio, NBC-TV 1947–1961)
• Το Mikado (1960), φτιαγμένο για την τηλεόραση
• Πες το στον Γκρούτσο (CBS-TV 1962)
• Time For Elizabeth (Ειδικό NBC-TV Bob Hope Chrysler Theatre 1964)
• Groucho (ITV Λονδίνο 1965)
• Skidoo (1968), Paramount.

 Harpo_

• Too Many Kisses (1925), Paramount
• La Fiesta de Santa Barbara (1935) MGM
• Stage Door Canteen (1943), United Artists (cameo)

Chico_

• Papa Romani (1950), πιλότος τηλεόρασης
• The College Bowl (ABC-TV 1950–1951)

 Zeppo_

• A Kiss in the Dark (1925), κυκλοφορεί από την Paramount (cameo)

Βραβεία και διακρίσεις

• Τον Φεβρουάριο του 1933, οι Chico, Groucho, Harpo και Zeppo τιμήθηκαν με ένα μπλοκ στο προαύλιο του κινεζικού θεάτρου του Grauman.
• Στην τηλεοπτική εκπομπή των βραβείων Όσκαρ το 1974, ο Τζακ Λέμον χάρισε στον Γκρούτσο ένα τιμητικό Όσκαρ προκαλώντας χειροκροτήματα. Το βραβείο ήταν επίσης για λογαριασμό των Harpo, Chico και Zeppo, τους οποίους ο Lemmon ανέφερε ονομαστικά. Ήταν μια από τις τελευταίες μεγάλες δημόσιες εμφανίσεις του Γκρούχο. «Μακάρι να ήταν εδώ ο Χάρπο και ο Τσίκο για να μοιραστούν μαζί μου αυτή τη μεγάλη τιμή», είπε, κατονομάζοντας τα δύο νεκρά αδέρφια (ο Ζέππο ήταν ακόμα ζωντανός τότε και στο κοινό). Ο Groucho επαίνεσε επίσης την αείμνηστη Margaret Dumont ως μια σπουδαία στρέιτ γυναίκα που δεν κατάλαβε ποτέ κανένα από τα αστεία του.
• Οι Marx Brothers ονομάστηκαν συλλογικά Νο. 20 στη λίστα του AFI με τους 25 κορυφαίους θρύλους της αμερικανικής ανδρικής οθόνης του Classic Hollywood. Είναι η μόνη ομάδα που τιμάται τόσο πολύ.