Γράφει η Βασιλική Παπαγεωργίου //
Μεταδιδακτορική ερευνήτρια, Πανεπιστήμιο Αιγαίου
Εργασιακή σύμβουλος, Δ.ΥΠ.Α.
Το 5ο Διεθνές Συνέδριο «the World in Transition» του Οικονομικού Επιμελητηρίου της Ελλάδας (27/6) περιέλαβε, ανάμεσα στις θεματικές του, τη συζήτηση με τίτλο «Χρηματοοικονομικός Αλφαβητισμός». Ο όρος αυτός προσδιορίστηκε, περίπου, ως έλλειψη γνώσεων ή και δεξιοτήτων των πολιτών να διαχειριστούν τα ίδια τους τα οικονομικά. Καθόλου τυχαία στο πάνελ συμμετείχαν αποκλειστικά εκπρόσωποι από το χώρο της παιδείας. Ο ίδιος ο υπουργός παιδείας, K. Πιερρακάκης, έκανε λόγο για την εισαγωγή ενός νέου μαθήματος χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού στην Α΄ Λυκείου, που θα αφορά την απόκτηση οικονομικών δεξιοτήτων και θα συνδυάζεται με τον εμπλουτισμό του προγράμματος με δράσεις “ενεργού πολίτη” και δεξιότητες ευρύτερα για την ανάπτυξη του λεγόμενου “κοινωνικού κεφαλαίου”.
Η είδηση για το νέο αυτό μάθημα πήρε αρκετή δημοσιότητα και έγινε αφορμή να εισαχθεί η έννοια του “χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού/ ή εγγραμματισμού”, για πρώτη φορά, ίσως, στο ευρύ κοινό. Εξάλλου, στην Ελλάδα εμφανίζεται μόλις πρόσφατα η όλη συζήτηση γύρω από το σχετικό θέμα, που παρουσιάζεται, όπως είδαμε, ως “έλλειμμα” των πολιτών (μαθητών και ενηλίκων), για το οποίο το κράτος οφείλει να παρέμβει διορθωτικά μέσω εκπαιδευτικών δράσεων και πρωτοβουλιών. Στη συνέχεια του κειμένου θα υποστηρίξω τον ισχυρισμό, ότι θα πρέπει να συγκαταλέξουμε αυτήν τη σύνθετη μορφή εκπαίδευσης, που κινητοποιεί παραπάνω από έναν θεσμικούς μηχανισμούς και φορείς, σε μία τάξη (κατηγορία) κυβερνητικότητας, που είναι προσανατολισμένη στη διαμόρφωση του νεοφιλελεύθερου υποκειμένου μέσω τεχνολογιών μιας νεοφιλελεύθερης πολιτειότητας.
Πιο συγκεκριμένα, στις αρχές του έτους παρουσιάστηκε από το Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας και Οικονομικών η “Εθνική Στρατηγική Χρηματοοικονομικού Εγγραμματισμού για την Ελλάδα” (βλ. εδώ). Η εκδήλωση διοργανώθηκε από τη Γενική Γραμματεία Χρηματοπιστωτικού Τομέα και Διαχείρισης Ιδιωτικού Χρέους του Υπουργείου Εθνικής Οικονομίας και Οικονομικών, σε συνεργασία με τον ΟΟΣΑ και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή.
Η στρατηγική προσδιορίζει το “όραμά” της ως εξής:
«Οι άνθρωποι που ζουν στην Ελλάδα να ενδυναμωθούν με τις γνώσεις, τις στάσεις και τις δεξιότητες για τη λήψη αποτελεσματικών οικονομικών αποφάσεων και την ασφαλή χρήση παραδοσιακών και ψηφιακών χρηματοοικονομικών υπηρεσιών, προκειμένου να βελτιώσουν την οικονομική τους ευημερία και να συμβάλουν στην χωρίς αποκλεισμούς βιώσιμη ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας.»
Παράλληλα, ανάμεσα στους φορείς που φαίνεται να πρωτοστατούν στο επείγον εγχείρημα, είναι το Ινστιτούτο Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού (Hellenic Financial Literacy Institute), το οποίο ιδρύθηκε το 2016 και, όπως αναγράφεται στον αντίστοιχο ιστότοπο, «αποτελεί την πρώτη αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία στη χώρα μας, το έργο της οποίας είναι αφιερωμένο στη διάδοση της χρηματοοικονομικής γνώσης και στην καταπολέμηση του χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού». Επίσης, ενδιαφερόμενο μέρος αποτελεί και η ΕΕΔΑΔΠ (Ένωση Εταιρειών Διαχείρισης Απαιτήσεων από Δάνεια και Πιστώσεις). Προκύπτει, εξάλλου, ότι ειδική εμπλοκή στην εκπαίδευση και δια βίου μάθηση γύρω από τον χρηματοοικονομικό εγγραμματισμό προτίθεται να φέρει ο τραπεζικός κόσμος, αν κρίνουμε από το, επίσης πρόσφατο, (Μάιος 2024) συνέδριο για τον Χρηματοοικονομικό εγγραμματισμό της Ελληνικής Ένωσης Τραπεζών.
Μέσα στο 2024 κυκλοφόρησε από τον ΟΟΣΑ το σημαντικό έγγραφο «Στοιχεία σχετικά με τον χρηματοοικονομικό εγγραμματισμό ενηλίκων και νέων στην Ελλάδα». Πρόκειται για ένα πολυσέλιδο κείμενο, που τεκμηριώνει τις βασικές θέσεις περί χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού στην Ελλάδα, και προδιαγράφει τις ιδεολογικές διαστάσεις ενός κατασκευασμένου -ως- σύγχρονου “προβλήματος” (όχι αποκλειστικά ελληνικού, αλλά ευρωπαϊκού και παγκόσμιου). Η ερευνητική αυτή έκθεση αποτελεί τη βάση για τον σχεδιασμό της Εθνικής Στρατηγικής Χρηματοοικονομικού Εγγραμματισμού για την Ελλάδα που αναφέραμε αρχικά (σχετικό συνοδευτικό έγγραφο αποτελεί το «ΟΟΣΑ, 2024, Εθνική Στρατηγική Χρηματοοικονομικoύ Εγγραμματισμού για την Ελλάδα»).
Κρίνοντας από το περιεχόμενο όσων κειμένων, όπως τα προαναφερόμενα, είναι διαθέσιμα διαδικτυακά, και, ασφαλώς, χρησιμεύουν ως μια πυξίδα προσανατολισμού, μείζων προτεραιότητα του χρηματοοικονομικoύ εγγραμματισμού αποτελεί η εξοικείωση με νέες μορφές κατανάλωσης και χρήσης χρήματος, ή, εν γένει, με τη νέα γλώσσα στο πλαίσιο του χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού (γλώσσα συνονθύλευμα από όρους του marketing, της ψυχολογίας καταναλωτή, νέων κλάδων όπως η συμπεριφορική χρηματοοικονομική κ.λπ), και η εκμάθηση των ενδεδειγμένων συμπεριφορών (οικονομικών, καταναλωτικών, επενδυτικών). Αυτό εξάλλου προκύπτει από την επισκόπηση σελίδων αφιερωμένων σε τεστ χρηματοοικονομικού εγγραμματισμού και λοιπές εκπαιδευτικές δράσεις (π.χ. Quiz Οικονομικών Γνώσεων του ΚΕΦίΜ, https://www.quizoikonomikon.gr/el/, ή ιστοσελίδα “προγράμματος @ξία” του Ινστιτούτου Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού, https://www.gfli.gr/programma-axia/). Από όλο αυτό το υλικό, ακόμη και από αντίστοιχο ξενόγλωσσο που μπορεί να αναζητηθεί, (π.χ. τεστ μέτρησης οικονομικού αναλφαβητισμού σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες), προκύπτουν παρόμοιες παρατηρήσεις και συμπεράσματα.
Είναι φανερό ότι η εκπαίδευση του είδους προβάλει τον χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό ως λύση στην φτώχεια και την οικονομική δυσπραγία, αλλά και ως μια συνολική απόκριση στα σύγχρονα κοινωνικά ζητήματα. Στο πλαίσιο αυτό, το άτομο οφείλει να εκπαιδευτεί ως διαχειριστής των οικονομικών του με τους όρους της σύγχρονης κεφαλαιοκρατικής αγοράς, νοείται ως επενδυτής – ανεξάρτητα από τις οικονομικές του δυνατότητες – και μαθαίνει πώς να είναι οικονομικά υπεύθυνο: να συμπεριφέρεται, δηλαδή, οικονομικά “έξυπνα”, κάνοντας επωφελείς καταναλωτικές επιλογές (π.χ. προτιμώντας προϊόντα από τα “κοινωνικά καλάθια” και από μεγάλα σούπερ μάρκετ έναντι μικρών παντοπωλείων) και αναλαμβάνοντας, επίσης, τα ορθά ρίσκα, με το να επενδύει “συνετά”. Υπονοείται ότι η εκπαίδευση αυτή οδηγεί στην επίδειξη εμπιστοσύνης στο χρηματοοικονομικό σύστημα, ως σχεδόν ενός κοινωνικού αγαθού, το οποίο, υποτίθεται, είτε κλυδωνίζεται από τις κακόβουλες ενέργειες κοινών απατεώνων, είτε μας παρέχει λιγότερα, εφόσον δεν κάνουμε εμείς την “ορθή διαχείριση”. Με άλλα λόγια, προετοιμάζεται ιδεολογικά και παράγεται ο νεοφιλελεύθερος “επιχειρηματικός εαυτός”, το υπολογιστικό άτομο που είναι ανταγωνιστικό και κάθε του πράξη σταθμίζεται από την εξίσωση κόστους – ωφέλειας.
Σε αυτήν τη χαοτική αναπαράσταση της οικονομίας και του οικονομικού συστήματος, το άτομο πρέπει να γίνει “ανθεκτικό”. Μαθαίνει, δηλαδή, να προσαρμόζεται και να θωρακίζεται από τους κινδύνους (π.χ. μια απάτη στο διαδίκτυο) και είναι το ίδιο υπεύθυνο, επίσης μέσω της ορθής διαχείρισης, για την οικονομική του ευημερία (π.χ. κάνοντας τις προσήκουσες “τοποθετήσεις” σε ασφαλιστικά προϊόντα ή συγκρίνοντας τις τιμές σε διαφορετικά φυσικά και ονλάιν καταστήματα). Ενδεικτικά, παραθέτω εδώ απόσπασμα που διαβάζουμε στον – και προαναφερθέντα παραπάνω – εκπαιδευτικό ιστότοπο του “προγράμματος @ξία” (https://www.gfli.gr/programma-axia/exypnes-agorastikes-epiloges/):
ενότητα έξυπνες αγοραστικές επιλογές
Εάν ψωνίσουμε πράγματα από ένα κοντινό mini–market σίγουρα θα τα πληρώσουμε ακριβότερα, αφού τα μεγάλα supermarkets απευθύνονται σε μεγαλύτερη πελατεία και μπορούν να «ρίξουν τις τιμές».
Σε μια εκπαίδευση, από την οποία προδιαγεγραμμένα απουσιάζει το θεωρητικό υπόβαθρο, ή καλύτερα τα πάντα αναπαρίστανται μέσα από έναν θεωρητικό αχταρμά προορισμένο να προκαλεί αναλυτική σύγχυση, η πολιτική οικονομία της κίνησης του κεφαλαίου και τα ταξικά συμφέροντα που διαμορφώνουν την οικονομική ανισότητα εξαφανίζονται. Ο χρηματοοικονομικός εγγραμματισμός του είδους, κατασκευάζοντας ένα παραμορφωμένο “ουδέτερο έδαφος” οιωνεί “παιχνιδιού επιβίωσης”, προσφέρει πάντοτε εξατομικευμένες διεξόδους για καταναλωτές- “χρήστες” οικονομικών προϊόντων και υπηρεσιών. Επίσης, παρέχει οικονομικές γνώσεις με τη μορφή ορθών λύσεων και ενδεδειγμένων απαντήσεων που αποτελούν καμουφλαρισμένο σερβίρισμα της κυρίαρχης οικονομικής θεωρίας.
Ενδεικτικά, παραθέτω άλλο ένα απόσπασμα εκπαιδευτικού υλικού, που αφορά τη γνώση γύρω από την επενδυτική συμπεριφορά (“πρόγραμμα @ξία” https://www.gfli.gr/programma-axia/prostasia-apo-tous-kindynous-o-rolos-tis-asfalisis/):
Κίνδυνος στις επενδύσεις σημαίνει ότι μπορείς να κερδίσεις αρκετά χρήματα από μια επένδυση, αλλά μπορεί να χάσεις ένα μέρος των χρημάτων σου και σε ακραίες καταστάσεις, όλα!
Για τον λόγο αυτό:
- Ποτέ δεν επενδύουμε τα χρήματα μας, αν δεν γνωρίζουμε καλά σε τι ακριβώς επενδύουμε!
- Ποτέ δεν τοποθετούμε τα χρήματα μας σε μια μόνο επένδυση, αλλά “μοιράζουμε” τα χρήματα μας σε πολλές επενδύσεις.
Αυτή η μέθοδος λέγεται διασπορά του κινδύνου, που με απλά λόγια σημαίνει ότι δεν βάζουμε όλα μας τα αυγά στο ίδιο καλάθι, γιατί αν μας πέσει το καλάθι κάτω, θα σπάσουν όλα μας τα αυγά!
Και στην ίδια ενότητα, εξάλλου, του εκπαιδευτικού “προγράμματος @ξία”, που αφορά την ασφάλιση, η γνώση περιορίζεται αποκλειστικά στον ιδιωτικό τομέα:
Τι είναι η ασφάλιση
Στην σύγχρονη εποχή υπάρχουν πολλά είδη κινδύνων, αλλά και πολλοί τρόποι να προστατευθούμε από τους κινδύνους αυτούς.
Η προστασία μας γίνεται μέσα από τον θεσμό της ασφάλισης, τον οποίο προσφέρουν εξειδικευμένες εταιρίες οι οποίες λέγονται ασφαλιστικές!
Οι ασφαλιστικές εταιρίες μπορούν να ασφαλίσουν το αυτοκίνητο μας, την υγεία μας, την κύρια ή την εξοχική μας κατοικία για σεισμό, για φωτιά, αλλά και την πιθανότητα κλοπής, με σχετικά πολύ μικρό κόστος!
Όπως προκύπτει από τα ανωτέρω, η οικονομική γνώση δεν είναι καθόλου ιδεολογικά ουδέτερη, παρόλη την προσπάθεια να παρουσιαστεί ως “κοινός νους”, αυταπόδεικτη αλήθεια, προφάνεια. Η νεοφιλελεύθερη ατζέντα, προσηλωμένη στο όραμα μιας ιδεατής αγοράς, προωθεί τους τρόπους που είναι δυνατό να επιτευχθεί η κατίσχυσή της στο κοινωνικό σώμα, μέσω της εσωτερίκευσης των αρχών του ανταγωνισμού, του ατομικού συμφέροντος και του “επιχειρηματικού εαυτού”.
Γι’ αυτό και η εκπαίδευση (σε όλες τις μορφές της, η σχολική, η ακαδημαϊκή, η κατάρτιση και δια βίου μάθηση κ.ο.κ.) μετασχηματίζεται ραγδαία μέσω της εταιρικοποίησης και της υπαγωγής της στην κυρίαρχη νεοφιλελεύθερη ιδεολογία. Κάτι, δηλαδή, που όπως έδειξα, εμφανίζεται και στην πολύ πρόσφατη (δήθεν) “καινοτομία” του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού/ εγγραμματισμού. Ένα τέτοιου είδους πρόγραμμα κρατάει γενικά το περίγραμμα ενός “homo economicus”, αλλά και το επαναπροσδιορίζει, ώστε να συντονίζεται με τις αρχές αυτής της αγοραίας σύγχρονης ηγεμονικής συνθήκης, κατά την οποία ολόκληρη η ανθρώπινη υπόσταση πρέπει να περιστέλλεται στον “επιχειρηματικό εαυτό” και το “πρόσωπο” να μεταλλάσσεται σε “χρήστη” (υπηρεσιών, εφαρμογών, ψηφιακών συναλλαγών, χρηματοπιστωτικών προϊόντων κ.ο.κ.).