Γράφει η Βασιλική Παπαγεωργίου //
Εθνολόγος-Κοινωνική Ανθρωπολόγος, Δρ
Εργασιακή Σύμβουλος Ανέργων, ΟΑΕΔ
Οι πολιτικές των τραπεζών για κλείσιμο υποκαταστημάτων και κατάργηση των κατά τόπους μηχανημάτων ανάληψης μετρητών συντάσσονται απόλυτα με την επιτάχυνση της ψηφιακής μετάβασης της ελληνικής κοινωνίας, πάνω στα πρότυπα μιας νεοφιλελεύθερης κυβερνητικότητας και της διευκόλυνσης του παγκόσμιου χρηματιστηριακού κεφαλαίου και των νέων τρόπων υπερσυσσώρευσης.
Η νέα κατάσταση που έχει δρομολογηθεί σε χώρες όπως οι σκανδιναβικές, διαμορφώνεται από την σταδιακή κατάργηση του μετρητού χρήματος, (αφού ήδη η χρήση του αποθαρρύνεται έντονα από το τραπεζικό σύστημα), και την αντικατάστασή του με άλλα είδη πληρωμών, ηλεκτρονικών και ανέπαφων συναλλαγών. Στη Σουηδία, άλλωστε, που θα αποτελέσει μάλλον το υπόδειγμα προς αυτήν την κατεύθυνση, από το 2023 τα μετρητά δεν θα γίνονται πλέον αποδεκτά ως μέσο πληρωμής. Το παράδειγμα της Σουηδίας δείχνει ότι υπάρχει τάση και πρόθεση για την καθολική επικράτηση του ψηφιακού χρήματος, των πιστωτικών καρτών και άλλων συστημάτων ανέπαφης συναλλαγής χωρίς –ή με ελάχιστη– δυνατότητα εναλλακτικής επιλογής για μετρητό.
Η ιδέα ότι μια “κοινωνία χωρίς μετρητά” (“a cashless society”) είναι το φυσικό μέλλον που μας επιφυλάσσεται, καλλιεργείται συστηματικά και επίμονα, σε σημείο που δεν θα ήταν υπερβολή αν μιλούσαμε μεταφορικά για έναν “πόλεμο” κατά των μετρητών, που περιλαμβάνει πλέον και μορφές ιδεολογικής προπαγάνδας. Ο ίδιος ο όρος “κοινωνία χωρίς μετρητά”, δεν μπορεί παρά να θεωρηθεί λεκτικός ευφημισμός, που χρησιμεύει στην αποτελεσματικότερη εκπαίδευση του κόσμου, ώστε να εκλαμβάνει αυτήν την εξέλιξη ως φυσιολογική και αναπόφευκτη. Παράλληλα, παρουσιάζοντας παραπλανητικά την “κοινωνία” ως ένα αδιαίρετο σώμα που διέπεται από κοινά συμφέροντα, και στο οποίο οι ωφέλειες από τις άυλες συναλλαγές είναι δεδομένες και αδιαμφισβήτητες, συγκαλύπτει τις επικίνδυνες συνέπειες που θα επιφέρει η υποχώρηση ή/και η κατάργηση του μετρητού στην επιβίωση τού μεγάλου σώματος των λαϊκών και φτωχοποιημένων στρωμάτων.
Κοντά στα 4,3 δισ. ευρώ υπολογίζεται ότι θα κλείσει φέτος το πρωτογενές πλεόνασμα, με τη φοροληστεία να εκτινάσσεται πάνω από τα 60 δισ. ευρώ, το…
Στο πλαίσιο μιας τέτοιας ιδεολογικής προπαγάνδας, στα βασικά επιχειρήματα υπέρ της επικράτησης του μη φυσικού, άυλου χρήματος, ξεχωρίζουν η πάταξη της εγκληματικότητας και του μαύρου χρήματος και ο περιορισμός της σκιώδους οικονομίας και της φοροδιαφυγής, που παρουσιάζονται ως πολιτικές προτεραιότητες επείγουσας σημασίας, στις οποίες οι πολίτες πρέπει να συναινέσουν, επιδεικνύοντας ένα είδος αλληλέγγυας πειθαρχίας προς χάριν της “κοινής ωφελείας”.
Στο πλαίσιο του επικοινωνιακού μάρκετινγκ των προϊόντων ηλεκτρονικών συναλλαγών το κοινό προσελκύεται μέσα από επιχειρήματα για την ευκολία, την άνεση, τις ανταμοιβές (π.χ. bonus), αλλά και το πλεονέκτημα της αποφυγής μετάδοσης covid – μιας και οι συναλλαγές του είδους βρήκαν το πιο πρόσφορο έδαφος να επεκταθούν μέσα στην περίοδο της πανδημίας. Πριν απ’ όλα, όμως, και κυρίως, στην αναπαραστατική πρακτική των μέσων, το ψηφιακό χρήμα και αντίστοιχα οι ηλεκτρονικές συναλλαγές, προβάλλονται ως καινοτομία και κοινωνική πρωτοπορία, και ως ενδείκτης μιας νέας πολιτικής υποκειμενικότητας, στοιχισμένης με μια κουλτούρα της συναίνεσης και της αφελούς αποδοχής των κυρίαρχων προτύπων και μοντέλων ανάπτυξης (βλ. ως χαρακτηριστική μιας τέτοιου είδους μιντιακής αναπαράστασης τη διαφημιστική καμπάνια της Eurobank, “Είμαστε όλοι πρωτοπόροι”, στο YouTube ΕΔΩ ).
Σε μια “κοινωνία χωρίς μετρητά”, οι εγχρήματες συναλλαγές μετατρέπονται σε άυλο διακανονισμό που εμπλέκει μια σειρά από μεσάζοντες. Έτσι, κάθε πληρωμή/συναλλαγή καταγράφεται (εκτός βέβαια και από το να χρεώνεται!), δηλαδή το οικονομικό σύστημα ελέγχεται πλήρως από τις τράπεζες και τις παγκόσμιες εταιρείες -κολοσσούς των ηλεκτρονικών πληρωμών. Αυτό, επιπροσθέτως, σημαίνει μια κοινωνία καθολικά εξαρτημένη από την ψηφιακή τεχνολογία με τον πολίτη αφόρητα προσδεδεμένο σε μια ψηφιακή γραφειοκρατία που είναι απαραίτητη προκειμένου να μετατραπεί σε “χρήστη” υπηρεσιών άυλης συναλλαγής. Ο ίδιος ο “χρήστης”, εξάλλου, καθίσταται υπεύθυνος να φέρει την ηλεκτρονική/ψηφιακή υποδομή (τραπεζικό λογαριασμό, internet, smartphone κ.λπ.) που είναι απαραίτητη για να υποστηρίξει το σύστημα αυτών των άυλων πληρωμών.
Όλα αυτά, βέβαια, σκοπίμως αποσιωπώνται, αφού, πριν καν ασκηθεί εδώ στην Ελλάδα, τουλάχιστον, κριτική για την έμμεση και υποδορίως σταδιακή κατάργηση μεγάλου μέρους των συναλλαγών σε μετρητά, έχει “λογοκριθεί” (με την έννοια που δίνει ο Pierre Bourdieu στην συμβολική βία που επιβάλλει τον περιορισμό ή την αδυναμία άρθρωσης λόγου/αντίλογου) εκ των προτέρων μια τέτοια συζήτηση και έχουν ακυρωθεί οι προϋποθέσεις διεξαγωγής της, δια της επιβολής τεχνηέντως της καθολικής ηγεμονίας των πρακτικών των άυλων συναλλαγών και των ηλεκτρονικών γραφειοκρατιών.
Κυρίως, όμως, αποσιωπάται, το ότι ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού, περιθωριοποιημένο και αποκλεισμένο από την ψηφιακή κουλτούρα, δεν θα μπορέσει να ανταπεξέλθει σε μια κατάσταση όπου το μετρητό χρήμα εκτοπίζεται από την καθημερινή ρουτίνα. Η δυνατότητα διαχείρισης του μετρητού, υλικού χρήματος, που είναι άμεσα αντιληπτό και οικείο στις εμπειρίες και προσλαμβάνουσες των πολιτών, δεν μπορεί επ’ ουδενί να υποκατασταθεί από άλλες ψηφιακού τύπου γραφειοκρατίες και συναλλαγές.
Η χρήση του μετρητού, άλλωστε, πλαισιώνει μια σειρά από πολιτισμικές συμπεριφορές, αντιλήψεις, συνήθειες και πρακτικές στις οποίες εδράζεται και με τις οποίες συσχετίζεται (π.χ. πρόχειρα αναφέρω εδώ το να δίνεις χαρτζιλίκι σε ένα παιδί ή μια ελεημοσύνη της στιγμής σε επαίτες). Η επέκταση της υποχρεωτικότητας των ηλεκτρονικών πληρωμών θα πατάξει κάθε συναλλαγή που δεν καταγράφεται ως νόμιμα δικαιολογημένη σύμφωνα με το ισχύον σύστημα, που θα επινοείται ολοένα και πιο περίπλοκο, γραφειοκρατικοποιώντας τις κοινωνικές σχέσεις που διαπερνώνται από το έθος των εγχρήματων, υλικών (με φυσικό δηλαδή χρήμα) συναλλαγών, προκειμένου να τις περιορίσει δραστικά.
Αυτό το σύστημα θα κατασκευάζει παραβάτες και “απείθαρχους χρήστες”, την ίδια στιγμή που κάθε “ρωγμή” σκιώδους οικονομικής συναλλαγής που ανακουφίζει τους ενδεείς και ευάλωτους που παλεύουν να βιοποριστούν, όπως μια μικρή χρηματική αμοιβή για ένα μερεμέτι, θα λογίζεται ίδιας βαρύτητας (οικονομικό έγκλημα) με την φοροαποφυγή, του τύπου των υπεράκτιων εταιριών των μεγιστάνων του πλούτου.
Ενώ, αντίθετα, το ίδιο σύστημα, θα επιβραβεύει ορθούς και υπάκουους υπηκόους-πολίτες, αυτούς λόγου χάρη που αυξάνουν την ποσότητα των ηλεκτρονικών τους πληρωμών, π.χ. χαρίζοντάς τους bonus. Ή γενικότερα η επιβράβευση θα λειτουργεί ενσταλάσσοντας εμπέδωση της κυρίαρχης ιδεολογίας και επιτελώντας πειθάρχιση, όπως στην περίπτωση του “Freedom Pass”, της ανταμοιβής των 150 ευρώ σε μορφή άυλης πιστωτικής κάρτας για τον εμβολιασμό των νέων 18-25 ετών στην Ελλάδα, μιας κρατικής πρωτοβουλίας σε συνεργασία με την εταιρεία Viva Wallet κατά την περίοδο της πανδημίας.
Εν κατακλείδι σε αυτό το σημείωμα προβληματισμού γύρω από μια συζήτηση που θα πρέπει να ανοίξει, υποστηρίζεται ότι η “κοινωνία χωρίς μετρητά”, για τους εξουσιαστές, είναι το όραμα για μια ακόμη ευδόκιμη νεοφιλελεύθερη πολιτική. Ενώ, αντίθετα, για τους φτωχότερους και υποδεέστερους της κοινωνικής κλίμακας, σε αυτόν τον ευφημισμό λανθάνει το λογοπαίγνιο (“κοινωνία χωρίς μετρητά”=) “χωρίς χρήμα”, δηλαδή μια απειλή -εφιάλτης, αφού το υλικό μέσο, τα απτά νομίσματα ή χαρτονομίσματα είναι που έχουν αξία χρήσης και υπόσταση περιουσιακού στοιχείου γι’ αυτούς. Το δίχως άλλο, η κοινωνικοοικονομική εξέλιξη της επικράτησης του άυλου, ψηφιακού χρήματος και της αντίστοιχης θεσμικής/ γραφειοκρατικής υποδομής που το στηρίζει, προοιωνίζεται την καθολική αποικιοποίηση του βίου των πολιτών με τη μορφή μιας βιοπολιτικής που η κρατική εξουσία θα ασκεί σε συνεργασία με τις εθνικές και πολυεθνικές τράπεζες και τις παγκόσμιες εταιρείες διαχείρισης πληρωμών και συναλλαγών, όπως ακριβώς το προαναφερθέν παράδειγμα του “Freedom Pass” καταδεικνύει.
___________________________________________
Ενδεικτικές πηγές άρθρου:
https://www.ertnews.gr/eidiseis/diethni/i-soyidia-tha-ginei-i-proti-koinonia-choris-metrita/
https://www.ethnos.gr/opinions/article/98024/tomellontoyxrhmatoseinaipshfiakohpandhmiathafereipiogrhgorathnneapragmatikothta
https://www.kathimerini.gr/economy/561655069/sta-4-ekat-oi-christes-toy-mobile-banking-stin-elliniki-agora/
https://www.theguardian.com/commentisfree/2018/jul/19/cashless-society-con-big-finance-banks-closing-atms
https://www.theguardian.com/commentisfree/2017/sep/13/cash-digitise-payments-money-cashless
https://thelongandshort.org/society/war-on-cash
