Γράφει ο Νίκος Μόττας //
Η ενδοιμπεριαλιστική διαμάχη μεταξύ των δυνάμεων του Ευρωατλαντισμου (ΗΠΑ-ΝΑΤΟ-ΕΕ) και της Ρωσίας με επίκεντρο την Ουκρανία φέρνει αναπόφευκτα στο προσκήνιο σοβαρές ιδεολογικοπολιτικές διαφωνίες και χρόνιες αντιφάσεις που ταλανίζουν το διεθνές κομμουνιστικό κίνημα.
Η έναρξη των εχθροπραξιών στην Ουκρανία, με την ρωσική εισβολή, έρχεται να αναδείξει με εμφατικό τρόπο την λανθασμένη αντίληψη που επικρατεί σε τμήμα του κομμουνιστικού κινήματος για το ζήτημα του ιμπεριαλισμού. Μια σειρά δυνάμεις που αυτοαποκαλούνται «κομμουνιστικές» αδυνατούν, ή σκοπίμως αποφεύγουν, να δουν τον ιμπεριαλισμό μέσα από τα λενινιστικά κριτήρια.
Αντ’ αυτού αποσυνδέουν την οικονομία από την πολιτική, παραβλέπουν το γεγονός ότι ο ανταγωνισμός μεταξύ των μονοπωλίων αποτελεί τη βάση για την όξυνση των διεθνών αντιθέσεων και εστιάζουν μονομερώς στην επιθετική εξωτερική πολιτική συγκεκριμένων μόνο κρατών και ενώσεων (ΗΠΑ, ΝΑΤΟ, ΕΕ).
Με αυτόν τον τρόπο η «ιμπεριαλιστική επιθετικότητα» ερμηνεύεται μονομερώς ενώ καλλιεργούνται αυταπάτες για έναν «πολυπολικό κόσμο» όπου πολλά κέντρα εξουσίας ελέγχουν το ένα το άλλο με αποτέλεσμα έναν… «ειρηνικό κόσμο». Πρόκειται για αυταπάτες που συσκοτίζουν την πραγματικότητα, εγκλωβίζοντας το εργατικό-λαϊκό κίνημα στην πεποίθηση ότι είναι, τάχα, εφικτό να υπάρξει ένας «μη επιθετικός», δήθεν «φιλειρηνικός» καπιταλισμός.
Μπροστά στο νέο κύμα αυξήσεων σε βασικά διατροφικά αγαθά, στο ρεύμα αλλά και σε μεγάλο όγκο φαρμακευτικών προϊόντων, μια σειρά από «αναλύσεις» και ρεπορτάζ εστιάζουν…
Από άρθρα, αναλύσεις και ανακοινώσεις κομμουνιστικών κομμάτων και οργανώσεων για τον πόλεμο στην Ουκρανία προκύπτουν κωδικοποιημένα οι εξής λανθασμένες αντιλήψεις:
1 ) Ερμηνεύουν τον ιμπεριαλισμό διαχωρίζοντας την οικονομία από την πολιτική. Έτσι επικεντρώνουν σε πολιτικά γνωρίσματα χωρών (στρατιωτικές επεμβάσεις, επιθετική εξωτερική πολιτική, ανισοτιμία στην διαμόρφωση και λήψη αποφάσεων), βάζοντας σε δεύτερη μοίρα το κυρίαρχο στοιχείο του ιμπεριαλισμού, την οικονομική του ουσία, την διαμόρφωση και κυριαρχία του μονοπωλίου.
2 ) Βλέπουν σχηματικά και αμετάβλητη την κατάταξη των χωρών στην ιμπεριαλιστική πυραμίδα, λες και έχει σταματήσει ο χρόνος και δεν συμβαίνουν διαρκώς ανακατατάξεις στο πλαίσιο της ανισόμετρης ανάπτυξης του καπιταλισμού. Έτσι, για παράδειγμα, καπιταλιστικά κράτη που δεν βρίσκονται στην κορυφή της ιμπεριαλιστικής πυραμίδας «αθωώνονται» για την συμμετοχή τους στην διαμόρφωση και υλοποίηση της επιθετικής εξωτερικής πολιτικής.
3 ) Αδυνατούν, ή χειρότερα αποφεύγουν, να αντιληφθούν ότι στη βάση της οικονομικής ουσίας του ιμπεριαλισμού (μονοπώλιο) προκύπτουν τα ενιαία χαρακτήριστικά όλων των καπιταλιστικών χωρών, ασχέτως των ποσοτικών και ποιοτικών διαφορών που συνυπάρχουν διαλεκτικά.
4) Θέτουν ως προτεραιότητα την δημιουργία «αντιιμπεριαλιστικών/αντιφασιστικών μετώπων» αποσυνδέοντας την πάλη του λαϊκού κινήματος από τον στόχο της ανατροπής της εξουσίας του κεφαλαίου. Έτσι η κύρια αντίθεση (κεφάλαιο-εργασία) περνά σε δεύτερη μοίρα υποτασσόμενη και την θέση της παίρνουν άλλα σχήματα (ιμπεριαλισμός-αντιιμπεριαλισμός, φασισμός-αντιφασισμός) που με την σειρά τους οδηγούν νομοτελειακά σε συμμαχίες απογυμνωμένες από το κοινωνικό-ταξικό τους περιεχόμενο.
Τα παραπάνω συμβάλλουν στην «γέννηση» αντιδιαλεκτικών, οπορτουνιστικών αφηγημάτων περί «καλών» και «κακών» ιμπεριαλιστών, περί «αντι-μπεραλιστικών» πόλων με ηγέτιδες δυνάμεις την Κίνα και τη Ρωσία, περί «εκδημοκρατισμού των διεθνών σχέσεων» κλπ, καταλήγοντας να καλούν την εργατική τάξη να συνταχθεί κάτω από ξένες για τα συμφέροντά της σημαίες με διάφορα προσχήματα (π.χ. «προστασία/απελευθέρωση των λαών του Ντονμπάς», «αποναζιστικοποίηση-αποστρατικοποίηση της Ουκρανίας», κλπ).
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το ψήφισμα του μεταλλαγμένου ΚΚ Ισπανίας (που συμμετέχει στην αντιλαϊκή κυβέρνηση συνασπισμού σοσιαλδημοκρατών και «αριστεράς») στα τέλη Γενάρη το οποίο έσπερνε μια σειρά αυταπάτες για την αντιπαράθεση των ΗΠΑ-ΝΑΤΟ-ΕΕ με τη Ρωσία (1). Ενδεικτικό της υποκρισίας της ηγεσίας του ΚΚ Ισπανίας είναι το γεγονός ότι στο ψήφισμα προβάλλονταν, μεταξύ άλλων, το αίτημα της «διάλυσης του ΝΑΤΟ», την στιγμή που το ίδιο αυτό κόμμα συμμετέχει σε κυβέρνηση που συνδράμει με φρεγάτες τον ΝΑΤΟικό στόλο στη Μαύρη Θάλασσα!
Απογοητευτική – αλλά αναμενόμενη βάσει της πολιτικής του πορείας εδώ και πολλά χρόνια – είναι η στάση του ΚΚ της Ρωσικής Ομοσπονδίας (ΚΚΡΟ) στο θέμα του πολέμου στην Ουκρανία. Αντί να πάρει θέση κατά του ιμπεριαλιστικού πολέμου που διεξάγει η ρωσική αστική τάξη, το ΚΚΡΟ επέλεξε να παραστήσει τον «αριστερό ψάλτη» του προέδρου Βλ. Πούτιν. Κάτι που αποτυπώνεται στις πρόσφατες ανακοινώσεις του, καθώς και στις δηλώσεις του προέδρου του Γκενάντι Ζιουγκάνοφ οι οποίες πλειοδοτούν σε εθνικισμό υιοθετώντας σχεδόν στο σύνολο του το αφήγημα της ρωσικής κυβέρνησης (2)
Σε αντίθεση με το ΚΚΡΟ, το Κομμουνιστικό Εργατικό Κόμμα Ρωσίας (ΚΕΚΡ) εξέδωσε ανακοίνωση στην οποία αναγνωρίζει ότι οι πραγματικοί στόχοι της Μόσχας είναι να ενισχύσει την θέση της ιμπεριαλιστικής Ρωσίας στη διεθνή πολιτική σκακιέρα, επισημαίνοντας ότι η πηγή του πολέμου «είναι οι ενδοιμπεριαλιστικές αντιθέσεις μεταξύ των ΗΠΑ-ΕΕ και της Ρωσίας». Το ΚΕΚΡ χαιρέτισε την αναγνώριση των «Λαϊκών Δημοκρατιών» του Ντονμπάς από τον πρόεδρο Πούτιν, αλλά ταυτόχρονα επισημαίνει: «Οι εργαζόμενοι, όχι τα αφεντικά θα σκοτωθούν και στις δυο πλευρές. Το να πεθάνεις για τα ταξικά αδέρφια σου είναι κάτι που αξίζει, αλλά να σκοτώσεις και να σκοτωθείς για τα συμφέρντα των αφεντικών είναι ανόητο, εγκληματικό και απαράδεκτο». (3)
Άλλη μια περίπτωση λανθασμένης αντίληψης για τα γεγονότα στην Ουκρανία είναι η ανακοίνωση που εξέδωσε το Νέο Κομμουνιστικό Κόμμα της Γιουγκοσλαβίας (NKPJ) – ένα κόμμα με κατά τα λοιπά αξιόλογη δράση – χαρακτηρίζοντας την ρωσική εισβολή ως «νόμιμη στρατιωτική δράση» υπό το πρόσχημα της προστασίας των ρωσόφωνων πληθυσμών στο Ντονέτσκ και το Λουχάνσκ.
Το Κομμουνιστικό Κόμμα, Ιταλία, υπό την ηγεσία του Μάρκο Ρίτσο, προχώρησε ένα βήμα παραπέρα συμμετέχοντας σε φιλορωσικές διαδηλώσεις όπου δίπλα στις σημαίες με το σφυροδρέπανο ανέμιζαν οι – τσαρικής έμπνευσης – σημαίες της «Λ.Δ του Ντονέτσκ» με τον δικέφαλο αετό.
Γίνεται σαφές ότι οι δυνάμεις εκείνες που υιοθετούν τέτοια αφηγήματα αδυνατούν να κατανοήσουν ότι οι συμμαχίες στο ιμπεριαλιστικό σύστημα είναι εφήμερες, μεταβάλλονται διαρκώς, όπως μεταβάλλονται και οι σχέσεις εξουσίας. Δεν είναι στα καθήκοντα του κομμουνιστικού κινήματος να επιχειρεί να παίξει ρόλο τις σχέσεις μεταξύ των ιμπεριαλιστών παίρνοντας το μέρος της μιας ή της άλλης πλευράς. «Η εργατική τάξη, εάν είναι συνειδητή, δεν μπορεί να στηρίξει καμια ομάδα ιμπεριαλιστικών αρπακτικών» σημείωνε ο Β.Ι. Λένιν, ενώ στο έργο του «Κάτω από ξένη σημαία» υπογράμμιζε μεταξύ άλλων: «Η σύγχρονη δημοκρατία θα παραμείνει πιστή στον εαυτό της μόνο στην περίπτωση που δε θα προσχωρήσει σε καμία ιμπεριαλιστική αστική τάξη, στην περίπτωση που θα πει ότι «και οι δυο τους είναι η μια χειρότερη από την άλλη», στην περίπτωση που σε κάθε χώρα θα εύχεται την αποτυχία της ιμπεριαλιστικής αστικής τάξης. Κάθε άλλη λύση θα είναι στην πράξη εθνικοφιλελεύθερη και δε θα έχει τίποτε το κοινό με τον αληθινό διεθνισμό […] Στην πραγματικότητα, όμως, σήμερα είναι αναμφισβήτητο ότι η σύγχρονη δημοκρατία δεν μπορεί να σέρνεται στην ουρά της αντιδραστικής, ιμπεριαλιστικής αστικής τάξης –αδιάφορο τι “χρώμα” θα έχει αυτή η αστική τάξη…» (4).
Είναι πλήρως αντιλενινιστική και ενάντια στα λαϊκά συμφέροντα η λογική του «στηρίζουμε τον λιγότερο επιθετικό ιμπεριαλιστή». Ναι, ασφαλώς και το ΝΑΤΟ είναι η πιο εγκληματική, η πιο βάρβαρη ιμπεριαλιστική συμμαχία μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο με δεκάδες αιματηρές επεμβάσεις σε Μέση Ανατολή, Βαλκάνια και Β. Αφρική. Ναι, οι κυβερνήσεις των ΗΠΑ, με την συνενοχή της ΕΕ, ήταν και παραμένουν ο νούμερο ένα εχθρός για την ασφάλεια της ανθρωπότητας. Ναι, είναι πιο επίκαιρη και αναγκαία όσο ποτέ η πάλη για να κλείσουν οι Αμερικανονατοικές βάσεις και να αποδεσμευτεί η χώρα από το ΝΑΤΟ και την ΕΕ, με το λαό αφέντη στον τόπο του. Όλα αυτά όμως σε καμία περίπτωση δεν αναιρούν τον αντικειμενικό ρόλο της καπιταλιστικής Ρωσίας ως ισχυρής ιμπεριαλιστικής δύναμης που ανταγωνίζεται το Ευρωατλαντικό μπλοκ. Και ως τέτοια, ιμπεριαλιστική δύναμη, η Ρωσία είναι κι’ αυτή εχθρός των λαϊκών συμφερόντων.
Επίκαιρο παραμένει το παράδειγμα που έδινε ο Λένιν θέλοντας να αναδείξει ότι η εργατική τάξη δεν έχει κανέναν απολύτως λόγο να συρθεί πίσω από τις επιδιώξεις του Α ή του Β ιμπεριαλιστή, του περισσότερο ή λιγότερο ισχυρού, του περισσότερο ή λιγότερο επιθετικού: «Η πρώτη από τις κυρίαρχες χώρες κατέχει, ας υποθέσουμε, τα 3/4 της Αφρικής, ενώ η δεύτερη το 1/4. Το αντικειμενικό περιεχόμενο του πολέμου τους είναι το ξαναμοίρασμα της Αφρικής. Ποιας πλευράς την επιτυχία πρέπει να ευχόμαστε; […] Δεν είναι δουλειά της σύγχρονης δημοκρατίας ούτε να βοηθήσει την πρώτη χώρα να κατοχυρώσει το «δικαίωμά» της στα 3/4 της Αφρικής, ούτε να βοηθήσει τη δεύτερη (έστω κι αν αυτή έχει αναπτυχθεί οικονομικά πιο γρήγορα από την πρώτη) να αποσπάσει αυτά τα 3/4» (5).
Είναι δυνατόν να πιστεύει κανείς ότι η σημερινή Ρωσία των μεγάλων μονοπωλίων (ιδίως στον ενεργειακό τομέα), των επεκτατικών εξαγωγών κεφαλαίων και της οικονομικής ολιγαρχίας αντιτίθεται στο ΝΑΤΟ για λόγους «διεθνούς δικαίου»; Είναι δυνατόν να πιστεύει κανείς ότι η σημερινή καπιταλιστική Ρωσία, η οποία κυβερνιέται από τα πολιτικά τέκνα του Γέλτσιν, του Σόμπτσακ και των λοιπών αντεπαναστατών, έχει εισβάλει στην Ουκρανία προκειμένου να σώσει τους λαούς του Ντονμπάς από τα ουκρανικά ναζιστικά τάγματα; Είναι δυνατόν να πιστεύει κανείς ότι τα ρωσικά στρατεύματα που πολεμάνε αυτήν την στιγμή στην Ουκρανία πράττουν κάποιου είδους… «αντιιμπεριαλιστικό καθήκον» απέναντι στις Ευρωατλαντικές δυνάμεις;
Την πορεία της καπιταλιστικής Ρωσίας, από την επικράτηση της αντεπανάστασης μέχρι σήμερα, είναι λίγο-πολύ γνωστή. Θα αρκεστούμε, ωστόσο, να υπενθυμίσουμε ότι ο σημερινός ανταγωνιστής του ΝΑΤΟ ήταν μέχρι πριν κάποια χρόνια «σύμμαχος του». Υπενθυμίζουμε ότι το 1994 η Ρωσία εντάχθηκε στον «Συνεταιρισμό για την Ειρήνη» του ΝΑΤΟ, το 1997 Μόσχα και Ουάσινγκτον συνυπέγραψαν την «ιδρυτική πράξη» της συνεργασίας, το 2002 επί κυβέρνησης Πούτιν συγκροτήθηκε το «Συμβούλιο ΝΑΤΟ-Ρωσίας» (Διακήρυξη της Ρώμης). Όσο η ισχύς της ρωσικής αστικής τάξης σταθεροποιούνταν και μεγάλωνε, με την επέκταση των ρωσικών μονοπωλίων, την συσσώρευση κεφαλαίων και την εν γένει αναβάθμιση της στην ιμπεριαλιστική πυραμίδα (6), τόσο η εξωτερική πολιτική της Μόσχας έμπαινε σε τροχιά ανταγωνισμού και σύγκρουσης με τις Ευρωτλαντικές δυνάμεις. Κομβικό ρόλο σε αυτό έπαιξε, ασφαλώς, η επιθετική επέκταση του ΝΑΤΟ προς την Ανατολική Ευρώπη και τη Βαλτική.
Τον Φλεβάρη του 2007, στην περίφημη ομιλία του στην Διάσκεψη Ασφαλείας του Μονάχου, ο Βλ. Πούτιν έκανε σαφή την πρόθεση της ρωσικής αστικής τάξης να διεκδικήσει πιο επιθετικά την αναβάθμιση της στο διεθνές ιμπεριαλιστικό σύστημα, διευρύνοντας την διείσδυση του ρωσικού κεφαλαίου στον υπόλοιπο κόσμο (7) .
Η όξυνση του ανταγωνισμού πήρε μορφή ένοπλης σύγκρουσης το 2008, με τον πόλεμο στη Γεωργία και την απόσχιση της Νότιας Οσετίας και της Αμπχαζίας. Πέντε χρόνια αργότερα έλαβε χώρα το υποστηριζόμενο από ΗΠΑ-ΕΕ Ουκρανικό πραξικόπημα (Euromaidan) του 2013-2014 και εν συνεχεία η προσάρτηση της Κριμαίας. Αποκορύφωμα αυτού του ενδοιμπεριαλιστικού ανταγωνισμού της Μόσχας και τις Ευρωατλαντικές δυνάμεις είναι σήμερα ο πόλεμος που διεξάγεται στην Ουκρανία.
Οι αυτοαποκαλούμενες «κομμουνιστικές» δυνάμεις που καλούν, ανοιχτά ή συγκεκαλυμμένα, την εργατική τάξη να συνταχθεί με τις ρωσικές επιδιώξεις, χρησιμοποιούν το ανεδαφικό επιχείρημα ότι μια ενδεχόμενη επικράτηση της Ρωσίας στον πόλεμο της Ουκρανίας οδηγεί σε «ήττα» (ή «υποχώρηση») του ΝΑΤΟ, του ευρωατλαντισμού, κλπ. Από που συνάγεται αυτό το αυθαίρετο συμπέρασμα; Ακόμη κι’ αν «παγώσει» η επέκταση της βορειοατλανικής συμμαχίας προς ανατολάς, η ρωσική εισβολή έχει ήδη προκαλέσει τάσεις συσπείρωσης στο ευρωατλαντικό στρατόπεδο, αύξηση στρατιωτικών δαπανών και επανεξοπλισμό της Γερμανίας. Ταυτόχρονα, οι φιλονατοικές δυνάμεις σε Σουηδία και Φινλανδία βρήκαν «πάτημα» να προωθήσουν την ένταξη των χωρών τους στην ιμπεριαλιστική συμμαχία. Χαρακτηριστική είναι η πρόσφατη τοποθέτηση του πρώην στρατιωτικού διοικητή του ΝΑΤΟ, ναυάρχου Τζέιμς Σταυρίδη, ο οποίος σε συνέντευξη του υπογράμμισε ότι η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία είναι «ίσως το καλύτερο πράγμα που συνέβη ποτέ στο ΝΑΤΟ», καθώς ώθησε στην ενίσχυση της άμυνας του (8).
Το βασικό συμπέρασμα, επομένως, είναι το εξής: Η εργατική τάξη, ο λαός, δεν έχει κανένα συμφέρον από τη νίκη της μιας, ή της άλλης, ιμπεριαλιστικής δύναμης. Το ουσιώδες σε κάθε πόλεμο είναι ποια τάξη τον διεξάγει, για ποιον σκοπό και σε ποια φάση της ιστορικής ανάπτυξης. Αυτή είναι η πυξίδα βάσει της οποίας οφείλει να κινείται το κομμουνιστικό κίνημα, αξιοποιώντας την ιστορική εμπειρία και ερμηνεύοντας την ζώσα πραγματικότητα με καθοδηγητικό νήμα την ανεκτίμητη μαρξιστική-λενινιστική κοσμοθεωρία.
Καθώς ο ιμπεριαλιστικός πόλεμος στην Ουκρανία εξελίσσεται, με ανυπολόγιστες συνέπειες για τους λαούς, η ελπίδα βρίσκεται στην στάση μιας σειράς Κομμουνιστικών και Εργατικών Κομμάτων που αναδεικνύουν τον ιμπεριαλιστικό χαρακτήρα της σύγκρουσης, εναντιώνονται στα εγκληματικά σχέδια του ΝΑΤΟ, των ΗΠΑ και της ΕΕ αλλά και στην απαράδεκτη ρωσική εισβολή και αρνούνται να συρθούν κάτω από τις σημαίες της μιας ή της άλλης πλευράς.
Αυτή η στάση αποτυπώνεται ορθά και με ευκρίνεια στην πρόσφατη Κοινή Ανακοίνωση, που εκδόθηκε με πρωτοβουλία του ΚΚΕ, του ΚΚ Τουρκίας, ΚΚ Μεξικού και του ΚΚ των Εργαζόμενων της Ισπανίας και συνυπογράφεται από 68 Κομμουνιστικά Κόμματα και Νεολαίες. Να ποια πρέπει να είναι η θέση των κομμουνιστών απέναντι στους ιμπεριαλιστές κάθε απόχρωσης που τη γη ξαναμοιράζουν και με των λαών το αίμα τα σύνορα χαράζου: «Το συμφέρον της εργατικής τάξης και των λαϊκών στρωμάτων επιβάλλει να ενισχυθεί το ταξικό κριτήριο στην ανάλυση των εξελίξεων, να χαράξουμε τον δικό μας αυτοτελή δρόμο ενάντια στα μονοπώλια, στις αστικές τάξεις, για την ανατροπή του καπιταλισμού, την ενίσχυση της ταξικής πάλης ενάντια στον ιμπεριαλιστικό πόλεμο, για τον σοσιαλισμό, που παραμένει επίκαιρος και αναγκαίος όσο ποτέ» (9).
Σημειώσεις:
1. Ανοιχτή επιστολή σχετικά με το Ψήφισμα του ΚΚ Ισπανίας: https://www.rizospastis.gr/story.do?id=11556544
2. Βλ. ενδεικτικά: http://solidnet.org/article/CPRF-Gennady-Zyuganov-It-is-time-to-put-a-stop-to-NATOs-actions-to-turn-Ukraine-into-a-Fascist-state/ καθώς και http://solidnet.org/article/CP-of-the-Russian-Federation-The-People-of-Ukraine-Must-Not-Be-a-Victim-of-World-Capital-and-Oligarchic-Clans.-Statement-of-the-CPRF-CC-Presidium/
3. Russian Communist Workers’ Party on Ukraine war: http://www.idcommunism.com/2022/02/russian-communist-workers-party-on-ukraine-war.html
4. Β. Ι. Λένιν: «Κάτω από ξένη σημαία». Απαντα, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», τ. 26, σελ. 140 — 141 και 146.
5. ο.π.
6. Το ΑΕΠ της Ρωσίας το 1996 ήταν 419,5 δισ. δολάρια, το 2006 είχε ξεπεράσει το 1 τρισεκατομμύριο και φέτος (2022) υπολογίζεται σε 1,75 τρισεκατ. δολάρια.
7. Χαρακτηριστικό σημείο της παρέμβασης του Βλ. Πούτιν ήταν η αναφορά του στο γεγονός ότι στην Ρωσία την περίοδο εκείνη οι ξένες εταιρείες κατείχαν το 26% του – εξαιρετικά σημαντικού και κερδοφόρου – ενεργειακού τομέα: «Προσπαθήστε να μου αναφέρετε ανάλογα παραδείγματα διευρυμένης συμμετοχής του ρωσικού κεφαλαίου σε κλάδους – κλειδιά στα δυτικά κράτη. Δεν υπάρχουν…».
8. https://www.businessinsider.com/former-commander-putin-may-be-best-thing-ever-happened-nato-2022-3
9. Κοινή Ανακοίνωση Κομμουνιστικών και Εργατικών Κομμάτων: https://www.rizospastis.gr/story.do?id=11597786
