Γράφει η Βασιλική Παπαγεωργίου //
Εθνολόγος-Κοινωνική Ανθρωπολόγος, Δρ
Εργασιακή Σύμβουλος Ανέργων, ΟΑΕΔ
Καθώς επίκειται άμεσα η εφαρμογή του νόμου «Δουλειές ξανά», μια κίνηση διαμαρτυρίας και οργής διαδίδεται στα κοινωνικά δίκτυα τις τελευταίες μέρες του Οκτώβρη που διανύουμε, με τη χρήση του σλόγκαν «αστυνομία ανέργων». Πρόκειται για μια τροπή του λόγου που αναφέρεται στο ποινολόγιο και την τιμωρία ανέργων, ως συνέπεια της μη τήρησης των υποχρεώσεών τους προς την ΔΥΠΑ (πρώην ΟΑΕΔ), όπως προκύπτει από το εν λόγω πρόσφατο νομοσχέδιο, π.χ. αποδοχή θέσης εργασίας ή συμμετοχής σε δράση κατάρτισης. Δύο είναι, κατά τη γνώμη μου, τα ζητήματα που θα πρέπει να δούμε προσεκτικά σ’ αυτή τη δημόσια αντιπαράθεση:
Το πρώτο αφορά στην “αυταρχική γραφειοκρατία”, που είναι μια γενικότερη τάση του νεοφιλελεύθερου προγράμματος όπως το έχουμε δει να εφαρμόζεται και στην Ελλάδα πλέον τα τελευταία χρόνια, ιδιαίτερα από την οικονομική κρίση και ύστερα. Το δεύτερο αφορά στις νέες μορφές διαχείρισης της ανεργίας, με αιχμή του δόρατος το εργαλείο των λεγόμενων “ενεργητικών πολιτικών απασχόλησης”, δια των οποίων το Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων επιχειρεί την επιβεβλημένη σύγκλιση με την κοινή ευρωπαϊκή πολιτική. Τα δυο αυτά ζητήματα συνδέονται, όπως δείχνω ακολούθως:
Με τον όρο “αυταρχική γραφειοκρατία” εννοώ κυρίως τον κρατικό διοικητικό μηχανισμό, που εμφανίζεται ανανεωμένος και “επανασυστήνεται” στους πολίτες, υιοθετώντας εξελιγμένες τεχνικές με τη χρήση νέων τεχνολογιών, αλγορίθμων και τεχνητής νοημοσύνης, προκειμένου να αντιμετωπίσει εγγενείς αδυναμίες και παθογένειες του συστήματος που υποτιθέμενα συνιστούν και το “κακό πρόσωπο” της γραφειοκρατίας. [1]
Εξάλλου, στον κυρίαρχο λόγο η γραφειοκρατία παρουσιάζεται ως ένα “ουδέτερο” διοικητικό εργαλείο/ μηχανισμός, ιδιαίτερα στην θεωρητική γραμμή όσων εμπνέονται από την κλασική αφετηριακή προσέγγιση του Βέμπερ. Στις θεάσεις αυτές αναγνωρίζεται ένας βαθμός εξουσίας που ασκείται στο πλαίσιο της γραφειοκρατίας, αναγκαίος, ωστόσο, για την οργάνωση του κράτους, και ως εκ τούτου, συναινετικός, αποσκοπεί δηλαδή, στο κοινό καλό. Βελτιώνοντας, λοιπόν, τη γραφειοκρατία οι διαχειριστές της εξουσίας της διοίκησης διατείνονται ότι ωφελούν το κοινωνικό σύνολο, σε ανταπόκριση κατά κάποιον τρόπο στο λαϊκό αίτημα να μην ταλαιπωρείται ο πολίτης από τους “καρεκλοκένταυρους”.
Σήμερα το σχολείο, το αστικό σχολείο, βρίσκεται σε μια δίνη αλλαγών, σε μια κρίση. Οι μαθητές πιο δύσκολα βρίσκουν νόημα στην παρουσία τους στο σχολείο.…
Αυτό που στην πραγματικότητα συμβαίνει με τη νεοφιλελεύθερη αυταρχική γραφειοκρατία είναι η μεγιστοποίηση της αποτελεσματικότητας του ελέγχου των πολιτών και της βίας που ασκείται προς αυτούς. Η βία είναι διπλή, συμβολική αλλά και υλική (π.χ. πρόστιμο, στέρηση επιδομάτων κ.α.). Εξάλλου ας σημειωθεί ότι η αυταρχική γραφειοκρατία συνοδεύει και στηρίζει απόλυτα την μετάβαση προς ένα νεοφιλελεύθερο κράτος που σταδιακά εκχωρεί πολλά από τα δημόσια αγαθά του σε ιδιώτες (στην περίπτωση της ΔΥΠΑ, π.χ., οι προσφερόμενες καταρτίσεις).
Δεν μπορούμε να αγνοήσουμε την κριτική προσέγγιση της γραφειοκρατίας, λοιπόν, αφού, όχι μόνο είναι ταξική, όπως έχει δείξει ο Μαρξ, αλλά και αποτελεί έναν περίπλοκο εξουσιαστικό μηχανισμό, καθώς εμπεδώνεται κατά τη διάρκεια των καθημερινών συναλλαγών των πολιτών. Η γραφειοκρατία συμμορφώνει το κοινωνικό σώμα, το συντάσσει με τις κυρίαρχες πολιτικές και το πειθαρχεί, ενσταλάζει την ιδεολογία των ελίτ και συγκροτεί τα άτομα ως υποκείμενα σύμφωνα με την φουκωική αντίληψη.
Στις νέες πολιτικές της ανεργίας που ασκεί ο κρατικός μηχανισμός μέσω της ΔΥΠΑ και του νόμου «δουλειές ξανά», το επιχείρημα της “ουδέτερης” γραφειοκρατίας που βελτιώνεται και γίνεται πιο αποτελεσματική για τους πολίτες είναι στην πρώτη γραμμή. Αποκρύβεται, βέβαια, η πραγματική κατάσταση της αυταρχικής διοικητικής πρακτικής που επιβάλλεται στους ανέργους. Οι τελευταίοι, – σε μια ευθυγράμμιση με την κοινή ευρωπαϊκή πολιτική –πλέον, αποκαλούνται “αναζητούντες εργασία”, που ακριβώς σημαίνει ότι (πρέπει να) αποδεικνύουν ενεργά την κατάσταση ανεργίας τους. Γι’ αυτό και η αντίστοιχη γραφειοκρατία γίνεται – αντίθετα από την επικοινωνιακή της προβολή – πιο σκληρή, άκαμπτη, απαιτητική.
Γιατί ο τύπος του “ενεργoύ – άνεργου” που προτάσσουν οι νέες πολιτικές, προϋποθέτει την τελετουργική συμμετοχή του πολίτη σε μια μίζερη συναλλαγή, με την οποία διεκπεραιώνονται οι υποχρεώσεις του – παράλληλα βέβαια με τον διοικητικό υπάλληλο της ΔΥΠΑ που διεκπεραιώνει τις δικές του. Το σκηνικό αυτών των επιτελέσεων παραπέμπει στο δραματουργικό μοντέλο του Erving Goffman (από το κορυφαίο έργο του The Presentation of Self in Everyday Life,), όπου τα πρόσωπα υποδύονται τους ρόλους που είναι οι αναμενόμενοι και οι επιθυμητοί στο συγκεκριμένο (σκηνικό-) πλαίσιο της καθημερινής τους αλληλόδρασης.
Έτσι, λοιπόν, σε αυτό το αλά Γκόφμαν σκηνικό (που χρησιμοποιώ μεταφορικά για να αποδώσω το νέο μοντέλο διαχείρισης των ανέργων), ο διοικητικός υπάλληλος θα υποκρίνεται (:υποδύεται το ρόλο τού) ότι προσφέρει λύσεις, και ο εξυπηρετούμενος άνεργος ότι επιδεικνύει προθυμία, ασκώντας μάλιστα και την κατάλληλη αυτολογοκρισία, ώστε να μην πουν αμφότεροι κάτι πέρα από αυτό που αρμόζει στην περίσταση. Ο “ενεργός- άνεργος”, λοιπόν, οφείλει να ανταποκρίνεται ανάλογα, ακόμη κι αν, πχ., ο μισθός για τη θέση που θα του προτείνεται μετά βίας θα καλύπτει το κόστος για την αξιοπρεπή παρουσία του στην θέση αυτή και στις απαιτήσεις της (μετακίνηση, επιμελημένη εμφάνιση κλπ) ή αν η κατάρτιση που του ορίζεται να παρακολουθήσει τού φαίνεται ευτελής και ανούσια. Έτσι, “πραγματικοί”/ αυθόρμητοι διάλογοι δεν μπορούν να πραγματοποιηθούν στο “σκηνικό” της γραφειοκρατικής συναλλαγής, παρά μόνο οι προβλεπόμενοι από το “έργο” και τους “ρόλους”.
Το παραπάνω περιγράφει ενδεικτικά την παράδοξη, σχεδόν γκροτέσκα κατάσταση που είναι σύμφυτη σε όλα τα καθεστώτα γραφειοκρατίας, ιδιαίτερα των δυτικών κρατικών διοικητικών μηχανισμών της νεωτερικότητας. Την επισήμανση αυτή φωτίζει ο Φουκώ στην πρώτη από τη σειρά των περίφημων παραδόσεών του στο College de France (ανάμεσα στα έτη 1971 ως το θάνατό του το 1984), όπου μιλάει για τη γελοιότητα και την αναξιοπρέπεια της εξουσίας, που μεταμφιεσμένη θεατρικά εκχωρείται σε έναν “κλόουν-γραφειοκράτη” που την ασκεί.
Σε μια απολαυστικά ζωντανή περιγραφή διατυπώνει μεταξύ άλλων:
Το να περνάει η διοικητική μηχανή, με τις αναπόφευκτες εξουσιαστικές της συνέπειες, από έναν υπάλληλο ασήμαντο, μηδαμινό, ηλίθιο, με πυτιρίδα, γελοίο, χαμένο, φτωχό, αδύναμο, όλο αυτό το πράγμα ήταν, ήδη από τον 19ο αιώνα, ένα από τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά των μεγάλων δυτικών γραφειοκρατιών. Το διοικητικό γκροτέσκο δεν ήταν απλώς ένα είδος ενορατικής σύλληψης της διοίκησης που είχαν οι Μπαλζάκ, ο Ντοστογιέφσκι, ο Κουρτελίν ή ο Κάφκα. Το γκροτέσκο της διοίκησης είναι, αντιθέτως, μια δυνατότητα την οποία έδωσε πραγματικά η γραφειοκρατία στον εαυτό της. Ο «Υμπύ καρεκλοκένταυρος» είναι αναπόσπαστο στοιχείο της λειτουργίας της νεωτερικής διοίκησης, όπως ακριβώς ήταν αναπόσπαστο στοιχείο της λειτουργίας της αυτοκρατορικής εξουσίας στη Ρώμη το να βρίσκεται στα χέρια κάποιου παλαβού θεατρίνου.
[το απόσπασμα από το βιβλίο του Μισέλ Φουκώ Οι μη κανονικοί, μετάφραση Σωτήρης Σιαμανδούρας, Εκδόσεις: Βιβλιοπωλείον της Εστίας, που περιέχει τα μαθήματα του ακ. Έτους 1974-1975]
Η διακωμώδηση της γελοιότητας ενός αυταρχικού διοικητικού μηχανισμού, συνιστά υπονομευτική δράση ενάντια στην εξουσία που τον κατασκευάζει, ιδιαίτερα αν μπορεί να αποκαλύψει το κρυμμένο καταπιεστικό φορτίο τής τάχα φιλικής προς τον πολίτη γραφειοκρατίας. Μια τέτοια κίνηση τών “από τα κάτω”, όπως στην περίπτωση του μηνύματος “αστυνομία ανέργων” (υπονοώ την εξαιρετική επίδραση που φάνηκε να έχει στα social media, κάτι που σημαίνει ότι ενδέχεται να προκαλέσει εντάσεις και κραδασμούς κυρίως στις ομάδες των αποκλεισμένων που, όπως οι άνεργοι, συνήθως δεν έχουν “φωνή” και θέση στο δημόσιο λόγο) προκαλεί, αναμενόμενα, αντίδραση από τους κρατικούς εντολοδόχους που με τη σειρά τους ανταπαντούν. [3]
Αυτό που κάνουν, βέβαια, είναι να επιβεβαιώνουν στον δημόσιο διάλογο την απόλυτα επιβεβλημένη αναγκαιότητα των νέων μέτρων: διαστρεβλώνοντας την πραγματικότητα, ισχυρίζονται ότι η “αστυνομία ανέργων” δεν είναι τίποτε άλλο παρά εκσυγχρονισμός, εξορθολογισμός της διοίκησης, μια απαραίτητη αυστηροποίηση που θα αποβεί προς το κοινό συμφέρον. Με άλλα λόγια, η εξουσία, με το να καμώνεται σοβαροφάνεια, αρνείται ακριβώς ότι η νέα αυταρχική γραφειοκρατία αποτελεί μια άλλη μορφή της κατεστημένης γραφειοκρατίας “του καρεκλοκένταυρου”. Η παγίδα της συμμόρφωσης με μια δήθεν ουδέτερη, καλή για όλους, αποτελεσματική γραφειοκρατία υπάρχει και ελλοχεύει σε κάθε νύξη για “τεμπέλη άνεργο που απομυζά παρασιτικά τις επιδοτήσεις”. Το “αστυνομία ανέργων” θα πρέπει να κατισχύσει ως μήνυμα με συμβολικό βάρος ενάντια σε κάθε αυταρχική, νεοφιλελεύθερη, αντιδραστική γραφειοκρατία.
____________________________________________________
Σημειώσεις:
[1] Βλ. ενδεικτικά από το κανάλι στο YouTube zaraleaksTV, ΑΣΤΥΝΟΜΙΑ ΑΝΕΡΓΩΝ ΡΕ ??? – YouTube, και σχετικά άρθρα Αστυνομία ανέργων: Ποινολόγιο για ‘ανυπάκουους’ και οργή στο Twitter για τον ΟΑΕΔ (news247.gr), «Έρχεται η Αστυνομία Ανέργων! Ποινές και κυρώσεις για τους ανέργους», από το Ένα blog για τον Ο.Α.Ε.Δ., https://oaednews.blogspot.com/, ανάρτηση 29/9/2022.
[2] Ένα τέτοιο χαρακτηριστικό παράδειγμα,– καθαρά στη γραμμή του νεοφιλελεύθερου προτάγματος – είναι η περίπτωση της νέας εφαρμογής appodixi που “μετατρέπει” τους πολίτες σε ελεγκτές, ρεπορτάζ εφημ. Καθημερινή, 1/10/2022, 90.000 «μυστικοί εφοριακοί» εν δράσει-πολίτες σε ρόλο ελεγκτή-2.100 καταγγελίες την ημέρα υποβάλλονται ήδη στην ΑΑΔΕ μέσω της εφαρμογής appodixi.
[3] Π.χ. παραπέμπω από την επίσημη σελίδα του Υπουργού Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων Κωστή Χατζηδάκη, στο facebook, Kostis Hatzidakis | Facebook, σε ανάρτηση-απάντηση σχετική με το σύνθημα “αστυνομία ανέργων”, 6/10/2022. Αναφέρει ο υπουργός μεταξύ άλλων: «Θα προχωρήσουμε λοιπόν μπροστά με αυτή τη ρύθμιση, ξέροντας ότι τόσο η μεγάλη πλειονότητα της κοινωνίας όσο και οι ίδιοι άνεργοι που ενδιαφέρονται να βρουν δουλειά τη στηρίζουν».
